Ζεὺς –Διὸς: οὐσιαστικὸν κλινόμενον ὁμαλῶς;

Τὸ παρακάτω ἔλαβα ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Καραδημητρόπουλον. Θεωρῶ πὼς ἡ ἔρευνά του εἶναι πάρα πολὺ ἐνδιαφέρουσα καὶ σημαντική. Διαφωνῶ ὅμως γιὰ τὴν ἴδιαν τὴν ἔρευναν. Θὰ ἐξηγηθῶ. Γνωρίζω βιολογία καὶ γενετικὴ ἱκανοποιητικῶς. Γνωρίζω ἀρκετὰ καλὰ τὴν ἑτυμολογία τῶν λέξεών μας καθῶς καὶ σὲ ἰκανοποιητικὸν βαθμὸ τὴν γλώσσα μας. Κι ἐπίσης γνωρίζω ἀρκετὰ καλὰ τὴν ἱστορία μας. Αὐτὰ ἀπὸ μόνα τους ἴσως φαντάζουν ἄσχετα, ἀλλὰ διόλου δὲν εἶναι. Μὲ τὸν Ἰωάννη εἶχα μίαν «ἀντιπαράθεσιν» ἀναφορικῶς μὲ τὸ κείμενον, ἄν καὶ πράγματι, εἶναι ἐξαιρετιῆς ἐργασίας ἀποτέλεσμα. Διαφωνῶ ὅμως ὅσον ἀφορᾷ στὴν ἀφετηρία. Πιστεύω βαθύτατα πὼς ἐὰν ξεκινήσουμε ἀπὸ λᾶθος βάσιν τὶς ἔρευνές μας, τότε σὲ λᾶθος συμπεράσματα θὰ καταλήξουμε. Δῆλα δή, ἐκ τῶν πραγμάτων θὰ ἀκυρωθῇ κάθε κόπος μας. Σᾶς παραθέτω ὅμως τὸ κείμενον-ἐργασία τοῦ Ἰωάννου καὶ στὸ τέλος τὶς δικές μου ἀντιρρήσεις-παρατηρήσεις.

Ζεὺς –Διὸς: οὐσιαστικὸν κλινόμενον ὁμαλῶς

Ἡ ἐπίσημος γραμματικὴ τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης διδάσκει ὅτι τὸ οὐσιαστικόν ὄνομα «Ζεύς» ἀνήκει εἰς τήν κατηγορίαν τῶν «ἀνωμάλων» καὶ δὴ «μεταπλαστῶν» οὐσιαστικῶν, ἤτοι ἐκείνων τὰ ὁποία ἐμφανίζονται μέ περισσότερα τοῦ ἑνὸς θέματα.
Πέραν ὅμως τοῦ «ἀνωμάλου» τρόπου κλίσεως: Ζεὺς, Διὸς, Διΐ, Δία, Ζεῦ μὲ θέματα Ζευ- και Δι-, ὅρα γραμματικὴ Τζαρτζάνου, Οικονόμου, αἱ ἐμφανισθεῖσαι, μετὰ τὴν ἐπαναφορὰν τῆς διδασκαλίας τῶν Ἑλληνικῶν εἰς τὴν μέσην ἐκπαίδευσιν, παρουσιάζουν καὶ ἕνανδεύτερον τρόπον κλίσεως ὡς: Ζεύς, Ζηνός, Ζηνί, Ζῆνα, Ζεῦ μὲ θέματα Ζευ- και Ζην-.  Ἡ μορφὴ αὐτὴ ἦτο ἀνέκαθεν γνωστή δεδομένου ὅτι συναντᾶται στοὺςὌμηρο καὶ Ἠσίοδο, πλὴν ὅμως δὲν ἐδιδάσκετο πάντοτε εἰς τὴν Μέσην Ἐκπαίδευσιν.

Τὰ προαναφερθέντα ἐπιτρέπουν τὴν ὑποβολὴτριῶν, τουλάχιστον, ἐρωτημάτων:
1) Διατὶ ὁ δεύτερος τρόπος κλίσεως του ὀνόματος «Ζεὺς»παραλείπεταιἀπὸ τὰς πλὲον ἐπισήμους γραμματικὰς τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς τόσον εἰς τὴν μέσην ὅσον καὶ εἰς τὴν ἀνωτάτην ἐκπαίδευσιν;
2) Εἶναι ὁ δεύτερος τρόπος κλήσεως ὁπωσδήποτε «ἀνώμαλος»; Βεβαίως ἡ πρώτη ἀπάντησις εἶναι «Ναὶ» διότι ἔχει δύο θέματα. Προσωπικῶς διαθέτω ἐπιφυλάξεις ὡς παρουσιάζεταικατωτέρω.
3) Ποία ἡ προέλευσις τῶν δύο θεμάτων;
Πέραν τῶν ἀνωτέρω ἡ Ἑλληνικὴ γραμματεία παρέχει καὶ πλῆθος ἑτέρων πληροφοριῶν αἱ ὁποῖαι μολονότι συνδέονται κατὰ τρόπον τόσον ἕμμεσον ὅσονκαὶ ἄμεσον μὲ τὴν προφορὰν ἀλλὰ καὶ ἐτυμολογίαν τοῦ οὐσιαστικοῦ «Ζεὺς», ἐν τούτοις, ἡ γνῶσις αὐτὴ δὲν ἔτυχε, ἐξ ὅσων δύναμαι να γνωρίζω πλὴν εὐελπιστῶ εἰς διάψευσιν, τῆς ἀναλογούσης ἀναλύσεως. Μία πρώτη προσέγγισις ἀποτολμᾶται ἀκολούθως μὲ τὴν ἐλπίδα νὰ ὑποδαυλισθῇ τὸ ἐνδιαφέρον τῶν εἰδικῶν ἀλλὰ καὶ ἁρμοδίων πρὸς τοῦτο μεμονωμένων ἐπιστημόνων, ἀλλὰ διατὶ ὄχι, καί ἐπισήμων φορέων.

Εἰς τὸ «ΜΕΓΑ ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ» τῶν Henry G. Liddell&RobertScott καὶ εἰς τὸ λῆμμα «Ζ»άναφέρονται τὰ ἀκόλουθα: τὸ «ζ» εἶναι φθόγγος μεμιγμένος, συγκείμενος ἐκ τῶν γραμμάτων «σ» καὶ «δ»

εἰς τὴν Αἰολικὴν διάλεκτον συναντῶνται τὰ:
Σδεύς ἀντὶ Ζεύς
κομάσδω κομάζω
μελίσδω μελίζω
ψιθυρίσδω ψιθυρίζω

εἰς τὴν Ἀττικὴν διάλεκτον τὸ «ζ» γίνεται «σδ»
Ἀθήναζε ἀντὶ Ἀθήνασδε
θύραζε θύρασδε

Εἰς τὴν Δωρικὴν διάλεκτον τῶν Ταραντίνων τὸ «ζ» γίνεται «σσ»
λακτίσσω ἀντὶ λακτίζω
σαλπίσσω σαλπίζω
φράσσω φράζω

Εἰς τοὺς Αἰολεῖς καὶ ὁρισμένας Δωρικὰς διαλέκτους τὰ «σσ» γίνονται «ζ»
πτάζω ἀντὶ πτήσσω
πλάζω πλήσσω

Εἰς ὁρισμένας λέξεις τὸ «σ» γίνεται «ζ»
ζιβύνη ἀντὶ σιβύνη
ζμικρός σμικρός
ζμῶδιξ σμῶδιξ
ζμῆγμα σμῆγμα
Ζμηρναῖος Σμηρναῖος
ψήφιζμα ψήφισμα
Ζμάραγδος Σμάραγδος

εἰς τοὺς Αἰολεῖς τὸ «ζα» γίνεται «δια»
εἰς τοὺς Βοιωτεῖς, Αἰολεῖςκαι Δωριεῖς το «ζ» γίνεται «δ»
Δεύς ἀντὶ Ζεύς
Δὰν Ζάν
δυγὸν ζυγὸν
δὰλος ζῆλος
δορκὰς ζορκὰς
δόῃ ζώῃ

Ἠ μεταβολὴ τοῦ «ζ» σὲ «δ» ἐμφανίζεται ἄνευ διαλεκτικῶν ἐπιδράσεων
ἀρίζηλος ἀντὶ ἀρίδηλος
ζόρξ δόρξ

ὡσαύτως προκύπτουν καὶ τὰ:
ἀλαπαδνὸςἐκ τοῦ ἀλαπάζω
παιδνὸς παίζω

εἰς τὸ μέσον τῶν λέξεων τὸ «ζ» γίνεται «δδ»
θερίδδω ἀντὶ θερίζω
μάδδα μάζα

Αἱ ὡς ἄνω, πλὴν ὄχι τόσον ἐκτενεὶς, θέσεις ἀνευρίσκονται καὶ εἰς ἄλλα ἔγκυρα βοηθήματα ὡς αἱ ἐγκυκλοπαίδειαιΠΑΠΥΡΟΥ, ΗΛΙΟΥ, dictionnaire étymologiquedelalanguegrecqueτοῦ «PierreChantraine»κλπ. Εἰς τὸ αὐτὸ «Μεγάλο Λεξικὸν» καὶ εἰς λῆμμα «Ζεύς» ἀναγράφονται τὰ ἀκόλουθα: αἱ πλάγιαι πτώσεις σχηματίζονται ἐκ τοῦ «Δίς» (βλέπε λῆμμα «Δίς» = ἀρχαία ὀνομαστικὴ τοῦ «Ζεύς») ὀνομαστικὴ παρὰ ποιηταῖς: «Ζήν» (Αἰσχύλος-Ἱκέτιδες) Ζην-ός, Ζην-ί,Ζῆν-α μεταγενέτεροι Δωρικοὶ ποιηταὶ: «Ζάν», Ζαν-ός, κλπ. ἄλλαι ὀνομαστικαὶ: Ζής, Ζάς: αἰτιατικὴν Ζῆν, ὡσαύτως: Δήν, Ζεός, Ζεΐ, Ζέα πληθυντικὸς: Δίες, Ζῆνες (Πλούταρχος)

Τὰ ἀνωτέρω ἐπιτρέπουν τὴν διαμόρφωσιν τοῦ κατωτέρω συνοπτικοῦ πίνακος:

Διάλεκτοι
Αἰολικὴ	ζ	γίνεται	σδ	Σδεύς
Ἀττικὴ
Δωρικὴ	ζ		σσ
Δωρικὴ Ταραντίνων
Αἰολεῖς,ὁρισμέναι Δωρικαὶ	σσ		ζ
εἰς ὁρισμένας λέξεις	σ		ζ
Αἰολεῖς	ζα		δια
Βοιωτεῖς, ΑἰολεῖςκαιΔωριεῖς	ζ		δ	Δεύς
ἄνευ διαλεκτικῶν ἐπιδράσεων
εἰς τὸ μέσον τῶν λέξεων	ζ		δδ

Διαπιστοῦται, συνεπῶς, ἡ ὕπαρξις τῶν μορφῶν: Ζεύς, Σδεύς και Δεύς τὰ ὁποία κλίνονται, κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἦττον, ὡς εἰς τούς ἀκολούθους πίνακας:

Διάλε-κτοι	Ἀρχαία	Αἰολικὴ				Κοινὴ	Βοιωτικὴ
	Δίς	Σδεύς				Ζεύς	Δεύς
ὀνομ.	Δί-ς	Σδεύ-ς	°	Σδεύ-ς	°	Ζεύ-ς	Δεύς
γενικὴ	Δι-ός	Σδι-ός		Σδι-ός		Δι-ός	Δι-ός
δοτικὴ	Δι-ΐ	Σδι-ΐ		Σδι-ΐ		Δι-ΐ	Δι-ΐ
αἰτιατικὴ	Δί-α	Σδί-αν		Σδί-αν		Δί-α	Δί-α
κλητικὴ	Δῖ	Σδεῦ		Σδεῦ		Ζεῦ	Δεῦ

Ἡ ἀλήθεια τοῦ ὡς ἄνω πίνακος θὰ ἦτο ἀδιαμφισβήτητος ἐάν εἰς τὸ κεφάλαιον «πάθη συμφώνων» τῆς γραμματικῆς ἐγίνετο σαφὴς ἀναφορὰ εἰς τὴν ἀποβολὴν τοῦ «Σ» εὐρισκομένου εἰς τὴν ἀρχὴν λέξεως καὶ πρὸ τοῦ «δ», εἰς ἀντίθεσιν τῶν λοιπῶν ὁδοντικῶν «τ, θ» ὅπου τὸ «σ» διατηρεῖται (σθένος, στενωπὸς κ.ἄ.). Ἡ γραμματικὴ ἀναφέρει τὴν μετατροπὴν τοῦ «σ» εἰς «δασεῖαν» ὅταν τοῦτο συναντᾶται εἰς τὴν ἀρχὴν λέξεως και ταυτοχρόνως εὑρίσκεται πρὸ φωνήεντος (ἕπομαι = σέπομαι, ἵστημι =σίστημι κ.ἄ.)

Διάλεκτοι	Ὁμηρικὴ Ἠσιόδου	Δωρ. Ποιηταὶ	Ποιητικῇ ἁδείᾳ
	Ζεύς	Ζάν	Ζής	Ζάς	Δήν
ὀνομ.	Ζεύ-ς	Ζάν	Ζής	Ζάς	Δήν
γενικὴ	Ζην-ός	Ζανός	Ζηνός	Ζανός	Ζεός
δοτικὴ	Ζην-ί	Ζανί	Ζηνί	Ζανί	Ζεΐ
αἰτιατικὴ	Ζῆν-α	Ζᾶνα	Ζῆνα	Ζᾶνα	Ζέα
κλητικὴ	Ζεῦ	Ζᾶν	Ζῆ	Ζᾶν	Δῆν

Αἰ κλητικαὶ τῶν Δίς, Ζάν, Ζής, Ζάς και Δήν τίθενται ὑπὸ τὴν κρίσιν τῶν εἰδικῶν.

Ἐνταῦθα τονίζεται καὶ πάλιν ὅτι δέν ἀνευρέθη, ὑπό τοῦ γράφοντος, ἀναφορά περὶ τοῦ χρόνου ἐνάρξεως χρήσεως τοῦ θέματος «Ζευ-» οὔτε καὶ ἐρμηνεία τούτου. Ὑποτεθίστω πρὸς χάριν ἁπλότητος, μολονότι τοῦτο δὲν συνάδει πρὸς τὰς ἄπόψεις τοῦ γράφοντος περὶ τῆς λογικῆς περὶ τὴν ὁποίαν ἐκινήθη ἡ δημιουργία τῶν λέξεων τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, ὅτι ἡ πρωτίστη ἠχητικὴ σύνθεσις τῶν γραμμάτων «Δ+ι+ς» ἐπελέγη ὑπὸ τῶν γλωσσοπλαστῶν ἐκείνης τῆς ἐποχῆς προκειμένου νὰ καταστῇ δυνατὴ ἡ προσφώνησις τοῦ ὑπερτάτου Ὄντος, τοῦ Θεοῦ. Τὸ συναίσθημα συνεπῶς ἐξεφράσθη· Πρὸς τὶ ἄρα ἡ ἀναιτιολόγητος ἔναρξις χρήσεως ἑτέρων θεμάτων διὰ τὴν ἔκφρασιν τῆς αὐτῆς ἐννοίας; Ζάν, Ζής, Ζάς, Δήν, Ζεύς πρὸς τὶ ἡ εἰσαγωγὴ, χρῆσις των καὶ ἡ τελικὴ ἐπικράτησις τοῦ «Ζεύς» ἔναντι τῶν λοιπῶν καὶ τελικὴ ἐξάλειψις τοῦ «Δίς» εἰς βαθμὸν ὥστε νὰ μὴν μνημονεύεται οὔτε καὶ εἰς τὰ βοηθήματα τῆς ἀνωτάτης ἐκπαιδεύσεως; Μία προσσέγγισις ἐπιχειρεῖται κατωτέρω.

Ἡ μὴ ἐπισταμένη ἀναφορὰ τῆς γραμματικῆς εἰς τὴν προαναφερθεῖσαν ἀνάγκην ἀποβολῆς του «Σ» δὲν δικαιολογεῖ τὴν, ἄνευ σκέψεως καὶ περαιτέρω συζητήσεως, ἀπόρριψιν τῆς παρουσιασθείσης περιπτώσεως «πάθους» τοῦ συμφώνου «Σ» εὑρισκομένου πρὸ τοῦ «δ». Ἡ ἄποψις αὐτὴ ἰσχυροποιεῖται τόσον ἀπὸ τά εἰς τὸ «Μέγα Λεξικὸν» τῶν Liddell&Scott ἀναφερόμεναἀλλὰ καὶ προαναφερθέντα διὰ τὸ γράμμα «Ζ», ὅσον καὶ ἀπὸ τὸ γενικὸ πνεῦμα τοῦ κεφαλαίου τῆς γραμματικῆς «Φθογγικὰ Πάθη» τὸ ὁποῖο θέλει ὅλα αὐτὰ τὰ πάθη νὰ λαμβάνουν χώραν προκειμένου νὰ διατηρηθῇ ἡ εὐελιξία, εὐφωνία καὶ μελῳδία τῆς γλώσσης.

Βέβαια Συμπεράσματα
Εἰς τὴν ἀρχαιοτάτην μορφὴν τὸ «Ζεύς» ἦτο γνωστὸν ὡς «Δὶς» καὶ ἐκλίνετο κατὰ τρόπον ὁμαλὸν μὲ θέμα «Δι-».Τὰ ούσιαστικὰ «Ζάν», «Ζής» και «Ζάς» κλίνονται κατά τρόπον ὁμαλὸν.

Ἱσχυρὰ Συμπεράσματα
Δήν ἐκ τοῦ Δέεν (ε+ε° η) ἐκ τοῦ Σδέεν ἤ Ζέεν, Ζεός, Ζεΐ, Ζέα, Ζέεν=Ζῆνκαὶ ἄρα κλίσις ὀμαλὴ. ζῆν = ἀπαρέμφατον τοῦ ῥήματος «ζάω» μὲ προστακτικὴν «ζῆ». Πόσον ἄραγε ἀπέχει τὸ «Ζεῦ» ἐκ τοῦ «ζῆν ἤ ζῆ + εὖ». Ὁ γράφων δυσχεραίνεται νὰ ἀπορρίψῃ τὴν ὀρθότητα τῆς ἐξισώσεως: Ζεύς = ζῆ εὖ Τούτου λεχθέντος δεχόμεθα ὅτι ὁ «εὖζῶνΔίς» ἤ ἄλλως, ὁ «Δίς» ὅστις «ζεῖεὖ»καὶ κατὰ τὴν προστακτικὴν «ζῆεὖ»τελικῶς ὀνομάσθη «Ζεύς», (θεώρει «Ἰστανμπούλ = εἰς τὴν πόλιν», «σταῦλος = ἐς τὴν αὐλὴν», «Ίσμὶρ = εἰς τὴν Σμύρνην». Κατ’αὐτὴν τὴν ἔννοιαν ἰσχυρῶς συμπεραίνεται ὅτι τὸ θέμα τοῦ «Ζεύς» πέραν τοῦ κατὰ τὴν γραμματικὴ «Ζευ-» εἶναι καὶ τὰ: «Σδι-» ἤ «Δι-» καὶ «Ζη-». Κατὰ τὰ ἀνωτέρω θέματα ἡ μορφὴ «Ζεύς, Διός,…» με θέμα «Δι-»κλίνεται ὁμαλῶς καθῶς ἐπίσης ὁμαλὴ εἶναι καὶ ἡ μορφὴ: «Ζεύς, Ζηνὸς,…» μὲ θέμα «Ζη-» Τὸ οὐσιαστικὸ «Δίς» καὶ κατ’ ἐπέκτασιν τὸ «Ζεύς» ἐμφανίζουν πολλαπλᾶ θέματα, ἀναλόγως διαλέκτου καὶ ποιητικῆς ἀδείας, τὰ ὁποῖα προκαλοῦν «φαινομενικὴν» ἀνωμαλίαν.

Τελικὸ Συμπεράσματα
Τὸ οὐσιαστικὸ «Ζεύς» κλίνεται ὁμαλῶς καὶ ἐχει βασικὸν θέμα το «Δι-» καὶὄχι τὸ «Ζευ-», τοῦ «Ζεὺς» προερχομένου, μᾶλλον ποιητικῇ ἀδείᾳ ἐκ τῆς συνθέσεως «ζῆν + εὖ» τοῦ «Δὶς, Διὸς…».

Ἰωάννης Καραδημητρόπουλος

Τί ἰσχυρίζομαι ἐγώ; Κατ’ ἀρχὰς δὲν διαφωνῶ διόλου μὲ τὴν μελέτη, ἀλλὰ ὅπως προανέφερα, μὲ τὴν ἀφετηρίαν τῆς μελέτης. Δῆλα δή, ἐὰν δὲν καταπιαστοῦμε μὲ τὴν ἐρμηνεία τῶν λέξεων Ζεὺς καὶ Δίας, τότε δυστυχῶς θὰ πέφτουμε σὲ παγίδες. Αὐτὸ δὲν σημαίνει πὼς δὲν θὰ μποροῦσαν νὰ ἰσχύουν ταὐτόχρονα καὶ τὰ μὲν καὶ τὰ δέ. Ἁπλῶς πὼς σὲ αὐτὴν τὴν φάσιν ἡ γνώσις τῆς ἐρμηνείας τῶν λέξεων θεωρῶ πὼς εἶναι τὸ κλειδί, ποὺ θὰ μᾶς ἀνοίξῃ τὴν πύλη γιὰ νὰ φθάσουμε στὸ συμπέρασμα κάποτε. Σᾶς παραθέτω τὴν ἀπάντησιν μου πρὸς τὸν Ἰωάννη, ἀφαιρῶντας τὰ σημεῖα ποὺ πλατίασα:

Ἡ λέξις Ζεύς, ἀγαπητὲ Ἰωάννη, προέρχεται ἐκ τοῦ Ζέω. Στὴν φυσική, χημεία, βιολογία, γενετική, φυσικοχημείακαὶ λοιπὲς φυσικὲς ἐπιστῆμες, εἶναι εὑρέως γνωστὸς σὰν ὅρος. Σημαίνει ἐπίσης καὶ τὴν ζέσιν ἤ τὸ σημεῖον ζέσεως. (Νομίζω πὼς αὐτὸ ἀπὸ μόνον του λέει πολλά!) Ἡ λέξις Δίας προέρχεται ἐκ τοῦ διά. Διαιρῶ. Δῆλα δή, διασπῶ, χωρίζω. Διαίρεσις.Ἐὰν ἀναγάγουμε τὰ παραπάνω στὴν ἀρχὴ δημιουργίας τῆς Ζωῆς, θὰ διαπιστώσουμε πὼς τὰ κύτταρα, ὑπὸ συνθῆκες Ζέσεως, Ζέουν καὶ ὅταν ὁλοκληρωθῇ Ζέσις τους, φθάνουν εἰς Ζεύξιν καὶ ξεκινᾶ ἡ Διαίρεσις. Δῆλα δὴ ὁ ἀναδιπλασιασμός. Δῆλα δὴ ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα ξεκινᾶ ἡ προσπάθεια τοῦ νέου κυττάρου, ποὺ συνεκροτήθῃ ἐκ τῶν δύο ἀρχικῶν (ἀναπαραγωγή), νὰ δημιουργήσουν Ζωή. Ἡ Διαίρεσις παύει ὅταν ὁλοκληρωθῇ ὁ ὀργανισμός, ὁπότε ξεκινᾶ καὶ ἡ πραγματικὴ Ζωή. Οὐσιαστικῶς ἡ διαίρεσις παύει ὅταν ὁ ὀργανισμὸς εἶναι εἰς θέσιν νὰ ἀναπαράξῃ τὰ ὅμοια. Δῆλα δὴ νὰ δημιουργήσῃ ἐκ νέου Ζωή. Ἡ Ζέσις ὑφίσταται πάντα. Ἡ Διαίρεσις ὄχι πάντα. Ἐὰν λοιπὸν καὶ πάλι τὸ ἀναγάγουμε σὲ ἐπίπεδα κοσμοθεάσεως, θὰ διαπιστώσουμε πὼς ὁ Ζεὺς ὑπῆρχε πάντα. Ὁ Δίας ὄχι. Εἶναι μέρος διαδικασίας κι ὄχι Ἀρχή καὶ Τέλος.

Φιλονόη.