Γινόμαστε ο,τι κάνουμε. Πλαστικότητα και βελτίωση εγκεφάλου

Οι έρευνες στον χώρο της εκπαίδευσης και των νευροεπιστημών έχουν καταστήσει σαφές ότι η εκπαίδευση προκειμένου να είναι αποτελεσματική, δεν πρέπει να είναι μονοδιάστατη, παθητική και γραμμική. Ο εγκέφαλος μας τροποποιείται καθημερινά τόσο ανατομικά όσο και λειτουργικά ως απάντηση στα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον. Πράγμα το οποίο πολύ απλά σημαίνει, ότι ο εγκέφαλος μας -παρά το τι τείνουμε να πιστεύουμε- δεν σταματά να αλλάζει καθόλη τη διάρκεια της ζωής μας. Η ικανότητα αυτή ονομάζεται πλαστικότητα και όπως ακριβώς η πλαστελίνη μας επιτρέπει να αλλάζουμε συνεχώς το σχήμα της, έτσι και ο εγκέφαλος μας επιτρέπει με τους κατάλληλους ερεθισμούς να τον αναδιαμορφώσουμε και να του μάθουμε πώς να μαθαίνει.

Η μεγάλη σημασία της συγκριτικής μελέτης των εγκεφάλων στα διάφορα ζωικά είδη δεν άργησε να αναγνωριστεί, μετά τη δημοσίευση της Καταγωγής των Ειδών από τον Δαρβίνο (1859) (βλ. Allman, 2000). Έγινε γρήγορα φανερό ότι μια σταδιακή εξέλιξη του εγκεφάλου παρακολούθησε την εξέλιξη των ειδών με αύξηση του βάρους του σε σχέση με άλλα όργανα, ιδιαίτερα με την εμφάνιση των πρωτίστων θηλαστικών και αποκορύφωμα τον άνθρωπο (εικόνα παρακάτω). Με την εξέλιξη, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου εξειδικεύθηκαν διαφορετικά στα διάφορα είδη ζώων, ενώ αναπτύχθηκαν καινούργιες περιοχές στον εγκέφαλο για καινούργιες λειτουργίες. Οι περισσότερες από τις φυλογενετικά παλαιότερες περιοχές διατηρήθηκαν με την εξέλιξη, αλλά προοδευτικά καταλάμβαναν μικρότερο ποσοστό του εγκεφάλου, π.χ. διατηρούνται στον άνθρωπο όλες οι πρωτεύουσες αισθητικές περιοχές για την αφή και την όραση. Όμως, ένα μεγαλύτερο ποσοστό του εγκεφάλου καταλαμβάνεται από το φυλογενετικά νεώτερο μετωπιαίο λοβό και άλλες συνειρμικές περιοχές, υπεύθυνες για ό,τι αποκαλούμε «ανώτερες νοητικές λειτουργίες». Η αποδοχή της εξέλιξης των ειδών μάς υποψίασε για τη δύναμη των «ζωικών» προδιαγραφών του εγκεφάλου μας, π.χ. ο «τριπλούς εγκέφαλος» (ενστικτώδης όπως στα ερπετά, συναισθηματικός όπως στα πρώτα θηλαστικά και νοητικός όπως στα πρώτιστα και στον άνθρωπο) του Paul MacLean (1990). 

Αληθεύει ότι το μεταιχμιακό σύστημα αναπτύχθηκε στα πρώτα θηλαστικά και επέτρεψε την ύπαρξη συναισθημάτων που δεν είχαν τα ερπετά, ακριβώς γιατί ο τρόπος αναπαραγωγής των θηλαστικών επέβαλε τη δημιουργία δεσμών ανάμεσα σε άτομα του ίδιου είδους, π.χ. τον έρωτα για τη δημιουργία του ζεύγους γονέων που απαιτούνται για την προστασία του νεογέννητου -το οποίο στα ανώτερα θηλαστικά είναι ιδιαίτερα ευάλωτο και ανώριμο- ή άλλα συναισθήματα που γεννούν τον ανταγωνισμό ή συγκροτούν κοινωνικές δομές. Δεν αποτελεί όμως ο «συναισθηματικός» αυτός εγκέφαλος στεγανό. Αντίθετα, είναι απαραίτητο το μεταιχμιακό σύστημα για οποιαδήποτε νοητική λειτουργία, γιατί περιλαμβάνει κέντρα που συμμετέχουν αποφασιστικά στα κίνητρα της νοητικής λειτουργίας, στη μνήμη κ.ά. (Ledoux, 1998). Για κανένα άλλο όργανο δεν υπήρξε τόσο σημαντική η ανατροφοδοτική σχέση όσο αυτή ανάμεσα στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και την επιβίωση του είδους. Αυτό μπορεί να το δει κανείς σε όλες τις βασικές λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως για παράδειγμα στον κυρίαρχο ρόλο του εγκεφάλου στην οργάνωση της κίνησης και κυρίως στην πρόβλεψη των αποτελεσμάτων της (Llinas, 2001).

Από τις αρχές του 20ού αιώνα, αφού επετεύχθη η συμφωνία των Βιολόγων για την προέλευση του εμβρύου, μορφολογικές μελέτες του εγκεφάλου άρχισαν να επεκτείνονιαι στο έμβρυο και τη μετά τη γέννηση ανάπτυξή του. Οι νευρώνες του εγκεφάλου έχουν όλοι σχηματιστεί κατά τη γέννηση και έχουν σχεδόν όλοι λάβει την τελική τους θέση στον εγκέφαλο με τις κύριες συνδέσεις τους να ολοκληρώνονται μέχρι και τους πρώτους μήνες της ζωής. Οι συνάψεις μεταξύ νευρώνων φθάνουν ένα μέγιστο αριθμό κατά το δεύτερο έτος και μειώνονται έκτοτε, αρχικά λόγω επιλογής των καταλληλότερων νευρωνικών δικτύων (ως αποτέλεσμα των πρώτων εμπειριών) και αργότερα ως αποτέλεσμα φθοράς του γήρατος.

Οντογενετική ανάπτυξη και Β. Φυλογενετική εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου

Ο εγκέφαλος λοιπόν είναι ένα πολύπλοκο όργανο που αυτο-οργανώνεται δυναμικά, ως αποτέλεσμα διαδράσεων με το σώμα μας και με το περιβάλλον αλλά και ανάμεσα στα πολλά επίπεδα οργάνωσής του - από το μοριακό σε εκείνο της συμπεριφοράς. Με αυτόν τον τρόπο αυτοεκπαιδεύεται ή αν θέλετε, εμείς μαθαίνουμε και προσαρμοζόμαστε. Η μάθηση φαίνεται να στηρίζεται στην πλαστικότητα των συνάψεων ανάμεσα στους νευρώνες (LeDoux, 2002). Εκείνες οι συνάψεις ενισχύονται ειδικά και έτσι συνδέονται λειτουργικά στον χρόνο και ταυτόχρονα ενεργοποιούνται. Γία παράδειγμα, η θέα ενός ρόδου μάς θυμίζει συνειρμικά την οσμή του ρόδου και όχι του κρεμμυδιού. Αυτό πιθανώς οφείλεται σε ενίσχυση συνάψεων στα ειδικά κυκλώματα, κατόπιν ταυτόχρονης διέγερσης του ίδιου κεντρικού κυκλώματος από το οπτικό και το οσφρητικό ερέθισμα του ρόδου. Η ταυτόχρονη εκπόλωση προσυναπτικού και μετασυναπτικού στοιχείου είναι τόσο σημαντική επειδή ενεργοποιεί ειδικούς υποδοχείς του νευροδιαβιβαστού τύπου Ν-Μεθυλ-D-Ασπαρτικού οξέος. 

Σημαντικό ρόλο στη μάθηση παίζει η ενεργοποίηση υποδοχέων του νευροδιαβιβαστή γλουταμινικό οξύ του τύπου NMDA στις συνάψεις του ιπποκάμπου -ένα τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου- με αποτέλεσμα την ειδική ενίσχυσή τους. Σε ποντίκια και σε ανθρώπους, ο ιππόκαμπος παίζει σημαντικό ρόλο στην εκμάθηση σχέσεων στον χώρο. Διαδικασίες που ευνοούν τους υποδοχείς NMDA και τη μακροχρόνια ενίσχυση των συνάψεων στον ιππόκαμπο Βοηθούν τα ποντίκια να μάθουν νωρίτερα διάφορα πράγματα. Η διεγερσιμότητα των νευρώνων μεταβάλλεται μη γραμμικά με την ηλικία (Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 1996) και η πλαστικότητα των συνάψεων στον ιππόκαμπο ποντικών μεγιστοποιείται κατά την 30ή ημέρα από τη γέννησή τους (Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 1998). Αυτή η πλαστικότητα συνήθως μελετάται ως μακροχρόνια ενίσχυση της συνοπτικής απάντησης (long term potentiation) (εικ. 5Α). Το ραχιαίο τμήμα του ιπποκάμπου, όμως, υπερτερεί σημαντικά σε πλαστικότητα (Papatheodoropoulos and Kostopoulos,2000).

Φαίνεται ότι η μακροχρόνια ενίσχυση των συνάψεων οφείλεται και σε δομικές αλλαγές και ότι κάτι παρόμοιο με το εύρημά μας στους ποντικούς πρέπει να ισχύει και στον άνθρωπο, δεδομένου ότι από τις τομογραφίες εγκεφάλου οδηγών ταξί στο Λονδίνο βρέθηκε ότι το μέγεθος ειδικά του οπίσθιου τμήματος του ιπποκάμπου (αντίστοιχο του ραχιαίου στα ποντίκια) αυξάνεται ανάλογα με τα χρόνια που έχουν στο τιμόνι (Maguire et al., 2000). Για την επιτέλεση κάθε πράξης συνεργάζονται πολλές περιοχές του εγκεφάλου με παράλληλη αλλά διακριτά κατανεμημένη δραστηριότητα - σε αντίθεση με τον προωθούμενο μύθο ότι δήθεν χρησιμοποιούμε μικρό μόνο τμήμα του εγκεφάλου μας. Το ίδιο ισχύει και για κάθε σκέψη ή συναίσθημα, που χρησιμοποιούν εξόχως διαπλεκόμενους μηχανισμούς (η αντίθεση ανάμεσα στους μηχανισμούς λογικής σκέψης και συναισθηματικών κινήτρων είναι ένας ακόμη εδραιωμένος μύθος). Ο συντονισμός αυτών των ετερογενών περιοχών και διαδικασιών για την ανάδυση μιας πολυσήμαντης ολοκληρωμένης σκέψης ή πράξης φαίνεται να οφείλεται στη συνδυασμένη τροποποίηση των συνάψεων στις ετερογενείς αυτές περιοχές (Singer, 2001, LeDoux, 2002).

Αν η ιδιαιτερότητα των εγκεφάλων μας εδράζεται στις γενετικές τους καταβολές και ακόμη περισσότερο στις επιγενετικές τροποποιήσεις τους, θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτές δεν επιδρούν μόνο στο επίπεδο των συνάψεων. Οι συνάψεις αποτελούν το στοιχειώδες σημείο «μάθησης», αλλά η τελευταία σίγουρα προκύπτει και από διαδικασίες σε ανώτερα επίπεδα οργάνωσης, όπως τα νευρωνικά κυκλώματα και τα κατανεμημένα συστήματα. Σήμερα, που μπορούμε να μελετούμε μοναδιαίες μαγνητοεγκεφαλογραφικές απαντήσεις σε αισθητικά ερεθίσματα (Ioannides, 2001), διαπιστώνουμε ότι ήδη στον πρωτοταγή αισθητικό φλοιό οι απαντήσεις στο ίδιο ερέθισμα ποικίλουν σημαντικά και στον ακριβή εντοπισμό και στη χωρο-χρονική τους εξέλιξη και παρουσιάζουν φαινόμενα πλαστικότητας, όπως η εξοικείωση (Ioannides et al., 2002). Από αυτό το επίπεδο ανάλυσης αισθητικών μηνυμάτων και μετά είναι ακόμη πιο προφανής η διαφοροποίηση του κάθε εγκεφάλου. Όπως παρατήρησε ο Freeman (1999), η χαρακτηριστική νευρωνική δραστηριότητα, η οποία σηματοδοτεί αισθητικά ερεθίσματα στους πρωτοταγείς, δευτεροταγείς κ.ο.κ. αισθητικούς νευρώνες, εξαφανίζεται αφότου το σήμα φτάσει στον αισθητικό φλοιό και αναδύεται ένα νέο πρότυπο δραστηριότητας, κατανεμημένο σε ένα κύκλωμα νευρώνων. Το νέο πρότυπο δεν αντιπροσωπεύει πλέον το ερέθισμα αλλά το «νόημα» που αυτό έχει για το συγκεκριμένο άτομο, τη στιγμή εκείνη, στη 6άση προηγούμενων εμπειριών κ.λπ. 

Ο εγκέφαλος, δηλαδή, δημιουργεί τη δική του εκδοχή για το τι συμβαίνει στον κόσμο, έτσι ώστε αυτή να είναι πλήρης και συνεπής με όλες τις άλλες σωματικές και εγκεφαλικές διαδικασίες της στιγμής. Η συνείδηση του γεγονότος ακολουθεί με καθυστέρηση μέχρι και μισού δευτερολέπτου (Libet, 1991). Η αντίληψη λοιπόν δεν είναι, όπως πιστεύεται, ένα ακόμη επίπεδο γνωστικών διαδικασιών αποκωδικοποίησης των εισερχομένων πληροφοριών, αποθήκευσης, ανάκλησης, κ.λπ., αλλά η «υποκειμενική δημιουργία μηνύματος». Τη μεγάλη σημασία των ιδιαίτερων διαδικασιών στον κάθε εγκέφαλο, η οποία αντιτίθεται στην ιδέα του ανθρώπου που απλά αντιδρά σε ερεθίσματα με απλά ή πολύπλοκα αντανακλαστικά, υποστηρίζει και ο Llinas (2001), αντλώντας επιχειρήματα από την εξέλιξη των μηχανισμών κίνησης (βλ. επίσης Greenfield, 2000).

Είδαμε ότι ο μεταλασσόμενος εγκέφαλος οδηγεί και οδηγείται από τη φυλογενεπκή εξέλιξη και άρα είναι ένα όργανο επιβίωσης του είδους μέσα από τη διαφοροποίησή του και τον ανταγωνισμό των κατόχων του ζώων για μια επιτυχέστερη προσαρμογή στο περιβάλλον. Μεγιστοποιούνται μάλιστα οι δυνατότητες διαφοροποίησης και πέραν από τις προδιαγραφόμενες, από το γενετικό υλικό κάθε ατόμου, βασικές συνδέσεις ανάμεσα στους νευρώνες. Περισσότερο στον άνθρωπο παρά σε άλλα ζώα, γεννιέται ο εγκέφαλος ανώριμος για να διαμορφωθεί στο επίπεδο των συνάψεων από τις επιδράσεις του περιβάλλοντος, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια της ζωής, ενώ μια σημαντικότατη ικανότητα νευρωνικής πλαστικότητας συνεχίζεται διά βίου. Με την ανάπτυξη του λόγου και του πολιτισμού μάλιστα, στον άνθρωπο αυτή η επιγενεπκή διαφοροποίηση περνά και στις επόμενες γενιές, αυξάνοντας ακόμη περισσότερο τις πιθανότητες επιβίωσης. Αν η παγκόσμια επεκτεινόμενη διαδικτυακά επικοινωνία θα επιτείνει αυτή την πολύτιμη διαφοροποίηση των εγκεφάλων και συνεπώς των δυνατοτήτων συμπεριφοράς μέσα από την πλουσιότερη πληροφόρηση, την ανάδυση νέων ιδεών και τη γονιμοποίηση ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμικούς ή αντίθετα θα την εκμηδενίσει μέσα από τη μαζική κεντρικά επιβεβλημένη πληροφόρηση και την ομογενοποίηση των πληθυσμών, παραμένει το σημαντικό ζητούμενο.

Όμως είναι προφανές από τα παραπάνω ότι ο εγκέφαλός μας είναι ό,τι πιο προσωπικό έχουμε, η μοναδική μας ταυτότητα, που μεγαλώνει, διαμορφώνεται από τις εμπειρίες μας και γηράσκει μαζί μας. Μερικοί μάλιστα ταυτίζουν τον εαυτό μας με τις συνάψεις του εγκεφάλου μας (LeDoux, 2002), δηλαδή τις συνδέσεις ανάμεσα στους νευρώνες του εγκεφάλου μας που καθορίζονται κυρίως γενετικά (και δεν είναι και λίγες: 1015!) και την ισχύ αυτών των συνάψεων, που διαμορφώνεται κάθε στιγμή της ζωής - ακόμη και αυτή τη στιγμή, αν πρόκειται να συγκροτηθεί κάτι από αυτό το κείμενο στη μνήμη. Δεδομένου ότι κάθε νευρώνας δέχεται ταυτόχρονα πολλές διεγερτικές αλλά και ανασταλτικές συνοπτικές επιδράσεις, αυτές οι διά βίου πλαστικές αλλαγές της ισχύος

Α. Βραχυχρόνια ενίσχυση των συνάψεων. Αλλαγές στο μέγεθος μιας ηλεκτρικής μονοσυναπτικής απάντησης, ανάλογα με το μεσοδιάστημα που μεσολάβησε από το προηγούμενο όμοιο ερέθισμα (ενίσχυση κυρία στα μικρά διαστήματα, από Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 2000b). 

Β. Μακροχρόνια ενίσχυση των συνάψεων (long term potentiation) μετά υψίσυχνο ερεθισμό (σύγκρινε τη συνεχή «προ» με τη στικτή γραμμή «μετά», από Papatheodoropoulos and Kostopoulos, 2000a). 

Γ. Η μαγνητοεγκεφαλογραφικά καταγραφόμενη απάντηση του πρωτοταγούς σωματο-αισθητικού φλοιού (SI) σε επαναλαμβανόμενα ερεθίσματα (με σταθερό μεσοδιάστημα 1 δευτ.) στο μέσο νεύρο ποικίλει και ως προς την εντόπιση και ως προς την χρονική εξέλιξη (από Ioannides etal., 2002). 

Ba. Διαδοχικά μοναδιαία προκλητά δυναμικά και ο μέσος όρος τους (μαύρο). 

Bb. Εντοπισμός (κόκκινο) της μέγιστης ηλεκτρικής δραστηριότητας στον εγκέφαλο κατά το διάστημα 20-30 msec για τις απαντήσεις 5, 7 και 8. Με άσπρο, η κεντρική έλικα (από Ioannides et al., 2002) των συνάψεων είναι σε θέση να μεταβάλλουν σημαντικά τη λειτουργική συνδεσμολογία του κάθε εγκεφάλου σε Βαθμό που να είναι πραγματικά μοναδικός, όσο και ο καθένας μας.

Οι εγκεφαλικές λειτουργίες επιδέχονται βελτίωσης

Οι επιδράσεις του περιβάλλοντος είναι ίσως ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που βοηθούν στη φυσιολογική ανάπτυξη και διαμόρφωση του εγκεφαλικού μας ιστού. Είναι γνωστό και αποδεδειγμένο μέσα από πολλές έρευνες, τόσο σε νευροφυσιολογικό όσο και σε συμπεριφορικό επίπεδο, ότι τα ερεθίσματα που δεχόμαστε από το περιβάλλον επιδρούν είτε θετικά, είτε αρνητικά στην ανάπυξη και τροποποίηση των νευρωνικών μας συστημάτων. Συγκεκριμένα, όσο πιο πλούσιο είναι το περιβάλλον σε αισθητηριακά ερεθίσματα, τόσο ευνοείται μια φυσιολογική ανάπτυξη και εξελιξη των εγκεφαλικών δομών. Αντίθετα, έρευνες τόσο σε ζώα όσο και σε ανθρώπους, έχουν δείξει ότι δεν υπάρχει χειρότερος προγνωστικός παράγοντας για την γνωστική και εγκεφαλική ανάπτυξη ενός οργανισμού, από ένα φτωχο σε αισθητηριακά ερεθίσματα περιβάλλον.

Τι σημαίνει αυτό; Ότι στον εγκέφαλο αρέσουν τα ΠΟΛΛΑ και ΠΟΙΚΙΛΛΑ αισθητηριακά ερεθίσματα. Η μάθηση γίνεται πιο αποτελεσματική όταν ακολουθεί τα πρότυπα ανάπτυξης του οργανισμού μας, πράγμα το οποίο πολύ απλά σημαίνει ότι μια εκπαιδευτική διαδικασία οφείλει να σέβεται όλα τα αισθητηριακά μας συστήματα και να μας προσφέρει τόσο ΟΠΤΙΚΑ, όσο και ΑΚΟΥΣΤΙΚΑ, ΑΠΤΙΚΑ, ΟΣΦΡΗΤΙΚΑ και ΚΙΝΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ερεθίσματα. Δυστυχώς οι παραδοσιακές μορφές εκπαίδευσης και ο τρόπος με τον οποίο όλοι μας έχουμε διδαχτεί από το σχολείο, δεν είναι συμβατά με το παραπάνω πρότυπα. Το σύστημα διδασκαλίας το οποίο μέχρι πρότινος τουλάχιστον επικρατούσε, δεν άφηνε περιθώρια για ενεργητική και ολιστική μάθηση, που να σέβεται την ολότητα και την ποικιλομορφία του οργανισμού και του εγκεφαλικού μας συστήματος.

Γυμναστική για τους νευρώνες

Νέες εμπειρίες, χόμπι και έρωτας. Όλα στην υπηρεσία των νευρώνων για την καλύτερη απόδοση του μυαλού. Το πρόσωπο μοιάζει γνωστό αλλά το όνομα σας διαφεύγει. Το ραντεβού με τον οδοντίατρο ήταν κανονισμένο εδώ κι ένα μήνα αλλά εκείνη την ώρα είχατε πάει για ψώνια. Προβλήματα που άλλοτε φαίνονταν παιχνιδάκι υψώνονται τώρα σαν απροσπέλαστα βουνά μπροστά σας. Μα πώς είναι δυνατόν να σας συμβαίνουν όλα αυτά; Σύμφωνα με πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις, η απώλεια μνήμης και η πνευματική τεμπελιά σάς επισκέπτονται όλο και πιο συχνά όσο περνάνε τα χρόνια. Αν για να διατηρήσετε ακμαίο το σώμα σας είναι απαραίτητη η αεροβική γυμναστική, για το μυαλό χρειάζεται η νευροβική. Τον όρο εισήγαγε ο Λόρενς Κατζ, νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο Ντιουκ των ΗΠΑ και πατέρας του νέου επιστημονικού κλάδου. Το βιβλίο του Keep your Βrain Αlive (Κρατήστε το Μυαλό σας Ζωντανό) έγινε μπεστ σέλερ στην Αμερική και δημιούργησε πιστούς οπαδούς αλλά και φανατικούς πολέμιους από την επιστημονική κοινότητα. H νευροβική υπόσχεται να σας μάθει πώς να διατηρήσετε και να βελτιώσετε τις πνευματικές σας ικανότητες.

Διαρκής εξέλιξη

Πάντα γνωρίζαμε ότι ο εγκέφαλος έχει την ικανότητα να μαθαίνει καινούρια πράγματα και να αφομοιώνει νέες πληροφορίες σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια πιστεύαμε ότι είναι ένα παγιωμένο όργανο που διαθέτει σταθερό αριθμό κυττάρων-νευρώνων από τη γέννησή μας και μετά. Οι πρώτες ανακριβείς ενδείξεις προέκυψαν από την εξέταση ανθρώπων που είχαν χάσει κάποια αίσθηση. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι που είχαν χάσει την όρασή τους ανέπτυσσαν ισχυρότερη αφή. Το γεγονός αυτό υποδείκνυε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος διέθετε μεγάλη πλαστικότητα και μπορούσε να προσαρμόζει τις λειτουργίες του ανάλογα με τις ανάγκες. Πρόσφατες ανακαλύψεις επιβεβαίωσαν ότι ο αριθμός των νευρώνων όχι μόνο δεν παραμένει σταθερός αλλά ότι οι νευρώνες του ιππόκαμπου, περιοχή που σχετίζεται με τη μάθηση και τη μνήμη, αναγεννώνται συνεχώς. Πάνω σ' αυτές στηρίχτηκε η νευροβική για να επιταχύνει τη διαδικασία αναγέννησης των νευρώνων και των συνδέσεων μεταξύ τους.

Η ισχύς εν τη συνάψει

Η νευροβική έκανε τα πρώτα δειλά βήματά της στα τέλη της δεκαετίας του 1970 κατά τη διάρκεια προπόνησης αθλητών του στίβου, οι οποίοι μέσω του συνδυασμού ασκήσεων αεροβικής και νευροβικής προσπάθησαν να βελτιώσουν τα αντανακλαστικά τους κατά την εκκίνηση στις κούρσες ταχύτητας. Τι ακριβώς είναι η νευροβική; Πρόκειται για μέθοδο ασκήσεων που χρησιμοποιούν ταυτόχρονα και τις πέντε αισθήσεις ώστε να ενεργοποιούνται όσο το δυνατόν περισσότερες περιοχές του εγκεφάλου. Η ενεργοποίησή τους αυξάνει την παραγωγή νευροτροφινών, φυσικές θρεπτικές ουσίες που προλαμβάνουν την καταστροφή των νευρώνων και βοηθούν στη δημιουργία περισσότερων συνδέσεων-συνάψεων. Οι επιστήμονες ισχυρίζονται ότι η πτώση των διανοητικών επιδόσεων και η εξασθένηση της μνήμης με την πάροδο των χρόνων οφείλεται στη μείωση των συνάψεων μεταξύ των νευρώνων. Η νωθρή χρήση του μυαλού και τα γηρατειά μειώνουν τις συνάψεις, οδούς επικοινωνίας ανάμεσα στα νεύρα. Εδώ ακριβώς επεμβαίνει η νευροβική και με μια σειρά απλών ασκήσεων επαναδραστηριοποιεί τις "κοιμισμένες" περιοχές του εγκεφάλου αυξάνοντας τις συνάψεις τους.

Έρωτας και ρουτίνα

Η νευροβική δεν απαιτεί χαρτί και μολύβι ούτε περιέχει πολύπλοκα τεστ και εκνευριστικές σπαζοκεφαλιές. "Γυμναστήριό" της είναι η καθημερινότητα και η αξιοποίηση των κατάλληλων ερεθισμάτων του περιβάλλοντος. Χρυσός κανόνας της νευροβικής είναι το σπάσιμο της ρουτίνας και η αποφυγή της επανάληψης. Ο Κατζ στο βιβλίο του συμπυκνώνει το πνεύμα των ασκήσεών του σε τέσσερις "βασικές συμβουλές":1. Η χρησιμοποίηση νέων αισθήσεων βελτιώνει κατακόρυφα την ικανότητα αντίληψης. Για παράδειγμα, προσπαθήστε να βάλετε το κλειδί στην κλειδαριά με κλειστά τα μάτια. 2. Ενεργοποιήστε την προσοχή σας και βάλτε το μυαλό σας σε εγρήγορση, εμπλέκοντας το συναίσθημα. Τα συναισθήματα αποτυπώνονται έντονα στη μνήμη. 3. Απαλλαγείτε από τη μονοτονία. Διαλέξτε κάθε μέρα νέα διαδρομή για να πάτε στη δουλειά σας.Σύμφωνα με τον Κατζ, η πιο αποτελεσματική νευροβική προπόνηση είναι ο έρωτας. Ανάμεσα σε όλες τις συνηθισμένες δραστηριότητες, κατά τη διάρκεια του σεξ και οι πέντε αισθήσεις μας βρίσκονται σε εγρήγορση, ενεργοποιώντας ταυτόχρονα τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με το συναίσθημα.

Πολλοί νευροβιολόγοι δε συμμερίζονται ούτε τον ενθουσιασμό ούτε τα συμπεράσματα του Κατζ και θεωρούν ότι ο συνάδελφός τους το μόνο που έκανε ήταν να πάρει μερικές γνωστές μεθόδους που εφαρμόζονται για την αποκατάσταση των εγκεφαλικών επεισοδίων και να τις βαφτίσει μ' ένα εντυπωσιακό όνομα που παραπέμπει στην αεροβική, γυμναστική των μυών. Για παράδειγμα, σε ημιπληγικούς ασθενείς που έχουν υποστεί εγκεφαλικό επεισόδιο ακινητοποιούν το υγιές τους μέλος. Στην προσπάθειά τους να κινήσουν το άρρωστο μέλος οι ασθενείς στέλνουν νευρικά ερεθίσματα στον εγκέφαλο, τα οποία επιταχύνουν τη θεραπεία. Οι ειδικοί εξηγούν ότι σε καμιά περίπτωση δε γνωρίζουν τους μηχανισμούς που ενεργοποιούν αυτή τη μέθοδο. Επιπλέον πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν ακόμα αρκετά τεκμήρια που να αποδεικνύουν την πλαστικότητα του εγκεφάλου. Ακόμα μεγαλύτερες αντιδράσεις προκάλεσαν οι ισχυρισμοί του Κατζ πως η νευροβική επιβραδύνει την εξέλιξη σοβαρών ασθενειών όπως η νόσος του Αλτσχάιμερ. Για να τεκμηριώσουν τη θέση τους τονίζουν πως έχει αποδειχθεί στατιστικά ότι σημειώνονται λιγότερα περιστατικά της νόσου Αλτσχάιμερ στους ανθρώπους που εξασκούν πνευματική εργασία απ' ότι στους χειρώνακτες, αφού οι πρώτοι διατηρούν το μυαλό τους πιο δραστήριο βελτιώνοντας τις νοητικές ικανότητες και τη μνήμη τους. Πάντως η μέθοδος του Κατζ δεν έχει τα ίδια αποτελέσματα σε όλους τους ανθρώπους. Ορισμένοι αντί να βελτιώσουν τις ικανότητές τους μπερδεύονταν ακόμα περισσότερο στην προσπάθειά τους να αντικαταστήσουν τις καθημερινές συνήθειες με κάτι περίπλοκο. Ίσως τελικά ένα σταυρόλεξο να είναι η καλύτερη νευροβική άσκηση.

Μυστικά για πνευματική ανάταση

Θέλετε να κρατήσετε το μυαλό σας κοφτερό σαν ξυράφι; Τρώτε υγιεινά και κόψτε τα τσιγάρα, τα ποτά και τα ξενύχτια... Oι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν "Νους υγιής εν σώματι υγιή". Μάλλον ήξεραν κάτι παραπάνω. Αυτό διατείνονται οι σύγχρονες έρευνες, οι οποίες δικαιώνουν απόλυτα τη σοφία των προγόνων μας. Πριν βουτήξετε στα βαθιά νερά της νευροβικής σάς προτείνουμε μερικές απλές συμβουλές για να διατηρήσετε το μυαλό σας σε φόρμα.

Τόνωση μετά μουσικής 

Ο εγκέφαλος, όπως και κάθε άλλο όργανο του ανθρώπινου σώματος, πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και εγρήγορση ώστε να αποδίδει τα μέγιστα. Με άλλα λόγια, είναι σημαντικό να χρησιμοποιούμε όλες μας τις αισθήσεις και να αποκτάμε νέες γνώσεις και δεξιότητες. Οι αισθήσεις μας εδράζονται σε διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου κι αν δεν ασκούμε κάποια απ' αυτές αφήνουμε κάποια περιοχή του εγκεφάλου να ατροφήσει. Ο άνθρωπος μέσα στο περιβάλλον που κινείται βασίζεται κυρίως στην όραση, με αποτέλεσμα οι περιοχές που συνδέονται με την οπτική αντίληψη να κατέχουν μεγάλο τμήμα του εγκεφάλου. Αυτό όμως αποβαίνει εις βάρος των υπόλοιπων εγκεφαλικών περιοχών που ελέγχουν τις υπόλοιπες αισθήσεις. Η συνεχής εκπαίδευση και η εξέλιξη νέων δεξιοτήτων βοηθά στην ισόρροπη ανάπτυξη διαφορετικών περιοχών καθώς και στη δημιουργία περισσότερων συνδέσεων. Μ' αυτό τον τρόπο αυξάνονται οι ικανότητες απομνημόνευσης και μάθησης, και μάλιστα πολύ γρήγορα. Ο Μαρκ Μπάνγκερτ, από το Ινστιτούτο Φιλοσοφίας της Μουσικής στο Ανόβερο, απέδειξε ότι μετά από λίγα λεπτά εξάσκησης ο εγκέφαλος αρχίζει να συνδέει τις περιοχές που καθοδηγούν τα δάχτυλα ενός πιανίστα με τις ακουστικές περιοχές που επεξεργάζονται τις νότες. Σε παρόμοια συμπεράσματα κατέληξαν και ψυχολόγοι από το Πανεπιστήμιο του Χονγκ Κονγκ μετά από εξέταση ενενήντα μαθητών ηλικίας 6-15 χρονών. Τα μισά από τα παιδιά έπαιζαν στην ορχήστρα του σχολείου, ενώ τα άλλα μισά δεν είχαν καμιά σχέση με τη μουσική. Οι ψυχολόγοι έκαναν μια σειρά από τεστ τα οποία απέδειξαν ότι οι μαθητές με μουσική παιδεία είχαν μεγαλύτερη ικανότητα να αφομοιώνουν τον προφορικό λόγο.

Ο ύπνος θρέφει το μυαλό

Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η φράση "Η πολλή δουλειά τρώει τον αφέντη" ισχύει και στην περίπτωση της μάθησης. Ο εγκέφαλός μας χρειάζεται έναν καλό οκτάωρο ύπνο για να επεξεργαστεί και να αφομοιώσει τις νέες πληροφορίες που δέχεται καθημερινά. Έτσι δεν έχει και τόση σημασία σε ποιες και πόσες πνευματικές προκλήσεις υποβάλλουμε τον εγκέφαλό μας αν δεν τον αφήνουμε να τις κάνει κτήμα του. Αυτό υποστηρίζουν Γερμανοί επιστήμονες οι οποίοι υπέβαλαν 106 εθελοντές, άντρες και γυναίκες, σε διάφορα μαθηματικά τεστ που περιείχαν πληροφορίες τις οποίες αν αποκωδικοποιούσαν οι εθελοντές θα μπορούσαν να τα λύσουν. Κατόπιν επέτρεψαν στους μισούς να κοιμηθούν, ενώ οι υπόλοιποι έμειναν ξάγρυπνοι. Το επόμενο πρωινό οι εθελοντές που είχαν κοιμηθεί έλυσαν με σχετική ευκολία τα τεστ, εκείνοι όμως που είχαν ξενυχτήσει σημείωσαν μικρότερη πνευματική διαύγεια και αδυναμία συγκέντρωσης. Οι επιστήμονες υποθέτουν πως κατά τη διάρκεια του ύπνου ξεμπλοκάρουν οι νευρώνες του εγκεφαλικού φλοιού και ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται και αποθηκεύει στη μνήμη του τις πληροφορίες της μέρας. Παράλληλα δημιουργούνται νέες συνάψεις μεταξύ των νευρώνων, γεγονός που ενισχύει τις νοητικές μας ικανότητες.

Πνευματικές τροφές

Άλλες έρευνες στην Ολλανδία και στις ΗΠΑ κατέδειξαν ότι η σωστή διατροφή μπορεί να μας κάνει παντογνώστες. Ολλανδοί γιατροί εξέτασαν 1.613 άντρες και γυναίκες 45-70 χρονών και διαπίστωσαν ότι όσοι έτρωγαν λιπαρά ψάρια όπως το σκουμπρί, ο σολομός και η ρέγκα είχαν καλύτερη μνήμη και ήταν πιο εύστροφοι. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι αυτό συμβαίνει γιατί τα ψάρια είναι πλούσια σε Ωμέγα 3 λιπαρά, πολύτιμα για τη μνήμη, τη νοητική οξύτητα και την καρδιά. Ανάλογες έρευνες Αμερικανών επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης αποκάλυψαν ότι ασθενείς σε προδιαβητικό στάδιο, με υψηλά επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, παρουσίασαν ασθενή μνήμη. Περαιτέρω μελέτες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ο ιππόκαμπός τους, περιοχή του εγκεφάλου που συνδέεται με τη μνήμη, είχε μικρότερο μέγεθος από το κανονικό.

Τοξικές ουσίες 

Μέχρι σήμερα γνωρίζαμε ότι το τσιγάρο προκαλεί μια σειρά από σοβαρές βλάβες κυρίως στο αναπνευστικό και στο καρδιαγγειακό σύστημα. Νέες έρευνες απέδειξαν ότι τα "φουγάρα" κινδυνεύουν κι από πρόωρο εκφυλισμό των πνευματικών τους ικανοτήτων. Βρετανοί ερευνητές κρατούσαν αρχείο για την κατάσταση της υγείας 5.362 ατόμων από το 1946, χρονολογία γέννησής τους, μέχρι το 1999. Στη διάρκεια αυτών των 56 χρόνων επικοινωνούσαν μαζί τους για ενδεχόμενα προβλήματα υγείας καθώς και για τις καθημερινές τους συνήθειες. Παράλληλα οι εθελοντές υποβάλλονταν σε διάφορα ψυχομετρικά τεστ με σκοπό να αξιολογηθεί η μνήμη και η συγκέντρωσή τους. Οι καπνιστές σημείωσαν γρηγορότερη απώλεια μνήμης με την πάροδο των χρόνων και αντιμετώπιζαν προβλήματα συγκέντρωσης. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτό οφείλεται στο ότι το κάπνισμα αυξάνει την αρτηριακή πίεση, η οποία στη συνέχεια αλλοιώνει τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο με άμεση συνέπεια την ελλιπή τροφοδοσία του με θρεπτικές ουσίες. Το ίδιο υποψιάζονται και για την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, γι' αυτό μας συστήνουν να πίνουμε με μέτρο.

Γ. Κ. Κωσιόπουλος, Καθηγητής Φυσιολογίας, Πανεπιστημίου Πατρών

..."Η τελειότητα, έτσι, δεν είναι μια πράξη αλλά μια συνήθεια" [Αριστοτέλης]