Δεν υπάρχουν πηγές για το πώς βρέθηκαν οι Εβραίοι [1] στην Αίγυπτο στα προ- μωσαϊκά χρόνια. Ωστόσο γύρω από αυτό το ζήτημα σχηματίστηκαν δύο παραδόσεις. Η πηγή Μ παρουσιάζει τους Εβραίους σαν δούλους στην Αίγυπτο ενώ η πηγή Π σαν ελεύθερους. Από τις έξω- βιβλικές πάλι γραπτές παραδόσεις μαθαίνουμε πως κάποια νομαδική φυλή, πού λέγονταν Υκσώς [2], είχε κατακτήσει κυρίως τη Βόρεια Αίγυπτο (γύρω στα 1600) αιώνες πριν την μωσαϊκή εποχή και έπειτα από 500 χρόνια διώχτηκαν από τους Αιγυπτίους και πήγαν στην Παλαιστίνη [3].
Είναι όμως απόλυτα βέβαιο πως οι Εβραίοι, επί πολλούς αιώνες ήταν νομάδες [4] κτηνοτρόφοι, που μετακινούνταν από την Παλαιστίνη ως την Αίγυπτο. Κάποτε μερικές από τις φυλές αυτές πέρασαν στον γεωργικό βίο, χρόνια ύστερα από τότε πού εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο. Από το ιστορικό υλικό που μας δίνει η Πεντάτευχος, όσο και αν είναι αντιφατικό, βγαίνει πώς από τα πολύ παλιά χρόνια, πολλοί Εβραίοι είχαν εγκατασταθεί στην Κάτω Αίγυπτο και ύστερα από καιρό αφομοιώθηκαν με τους ντόπιους Αιγυπτίους. Η γύρω από τον Ιωσήφ ιστορία αυτό δείχνει. Αρκετά αργότερα, ήρθαν και άλλοι Εβραίοι από την Αραβία ή την Ασσυρία και εγκαταστάθηκαν και αυτοί στη χώρα του Νείλου. Οι νεοφερμένοι εβραίοι κράτησαν τα παλιά τους έθιμα και γενικά τις κοινωνικοπολιτικές τους συνήθειες. Για αυτό και δεν είχαν επικοινωνία με τους απογόνους του Ιωσήφ. Έτσι αντανάκλαση του χωρισμού ανάμεσα στους παλιούς και νέους Εβραίους είναι τα όσα γράφονται στο βιβλίο της Γένεσης, εκεί που ιστορείται η αναγνώριση του Ιωσήφ με τα αδέλφια του. «Και έβαλε (ο Ιωσήφ) ξεχωριστά για τον εαυτό του φαγητά και χωριστά για τα αδέλφια του και τους Αιγυπτίους που τρώγανε (σε κοινό τραπέζι) όλοι μαζί, γιατί οι Αιγύπτιοι κι αυτός δεν μπορούσαν να φάνε από το ίδιο ψωμί που τρώγανε οι Εβραίοι, τέτοιο πράγμα ήταν βδέλυγμα για αυτούς.» (Γέν. 43, 32).
Από το χωρίο αυτό μαθαίνουμε πως ο Ιωσήφ (και δεν πρόκειται για ένα άτομο, αλλά για ολόκληρη φυλή) δεν κρατούσε πια τα παλιά έθιμα των Εβραίων, παρά ήταν σε όλα Αιγύπτιος [5] Και έτσι εξηγείται ο λόγος που αργότερα οι απόγονοι του Ιωσήφ [6] προσχώρησαν εύκολα στο κίνημα του Μωϋσή και λάτρεψαν τον Γιαχβέ, ενώ οι άλλες Εβραϊκές φυλές (των Ιούδα και Βενιαμίν) άργησαν πολύ ώσπου να εγκολπωθούν την θρησκεία του Γιαχβέ. Φαίνεται όμως πως η επιδρομή των Υκσώς και η εγκατάσταση τους στην Κάτω Αίγυπτο έφερε μεγάλες καταστροφές. Σαν νομαδικός λαός πού ήταν, διαγούμιζαν τις γεωργικές περιοχές και ρήμαζαν τον τόπο, για αυτό ή ανάμνηση τους, προκαλούσε φόβο και γεννούσε μίσος στους Αιγυπτίους. Πάνω σε αυτό το ζήτημα γράφτηκαν πολλά και ακόμη δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν οι αιγυπτιολόγοι και οι εβραιολόγοι [7]. Και ούτε θα συμφωνήσουν, αν δεν βρεθούν γραπτές πηγές που να μας διαφωτίζουν. Έτσι, άλλοι σήμερα παραδέχονται πως οι Εβραίοι ήταν νομάδες της ‘Αραβίας και άλλοι πώς μερικές μόνο φυλές πέρασαν στην Αίγυπτο με τον Ιωσήφ. Η τελευταία εκδοχή δεν είναι ολότελα απίθανη, μια πού υπάρχουν για αυτήν αρχαίες μαρτυρίες [8] και μάλιστα η αιγυπτιακή ιστορία του Μανέθωνα [9].
Όπως και αν έχει, δεν μπορούμε να αρνηθούμε τη βιβλική παράδοση, που λέει πως οι Εβραίοι έζησαν πολλά χρόνια στην Αίγυπτο [10]. Μόνο που δεν μπορούμε να παραδεχτούμε τα όσα λέγονται στο βιβλίο της Εξόδου, πως οι Εβραίοι ήταν δούλοι. Το πιο πιθανό είναι πώς ζούσαν αυτόνομοι, αν όχι ολότελα ανεξάρτητοι, σε μια περιοχή της Αιγύπτου, ίσως κοντά στο μέρος πού έκτισε ο Αμένωφις Δ’ την πρωτεύουσα του. Δηλαδή στα σύνορα της Άνω και Κάτω Αιγύπτου και προς τη μεριά της Ερυθράς θαλάσσης [11]. Στα χρόνια όμως του φαραώ Ραμεσή Β’ έχασαν την αυτοτέλεια τους, για αυτό και ανάμεσα στον Εβραίους αναπτύχτηκε αίσθημα μίσους εναντίον των Αιγυπτίων (οι δέκα πληγές) και περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να ξεσηκωθούν εναντίον τους. Αν πάλι δεχτούμε πως ήταν σκλάβοι, μέσα σε τρεις γενεές θα είχαν χάσει την φυλετική τους υπόσταση, πράγμα πού ωστόσο δεν έγινε [12] .
Είπαμε πώς οι Εβραίοι, λίγα χρόνια πριν φύγουν μαζί με τους Ισραηλίτες από την Αίγυπτο, στα χρόνια του Ραμεσή Β’ (1292 -1225), υπέφεραν πολύ για λόγους που δεν γνωρίζουμε. Ωστόσο όπως είπαμε πιο πριν, σε αυτήν την περίοδο ξέσπασε κάποια επανάσταση και φυσικά πρέπει να παραδεχτούμε πως την οργάνωσαν οι εχθροί του Ραμεσή. Όμως ποιοί θα μπορούσε να ήταν οι αντίπαλοι του Ραμεσή εκτός από τους παλιούς Ατονικούς, δηλαδή τους οπαδούς της Αμενωφικής μεταρρύθμισης; Ωστόσο με το να καταπιέζονται και οι Εβραίοι, φυσικό επακόλουθο ήταν να συμμαχήσουν και αυτοί με τη σειρά τους, με τους εχθρούς του Ραμεσή λαμβάνοντας μέρος στην εναντίον του επανάσταση η οποία τελικά απέτυχε. Μετά από τον Ραμεσή, στα χρόνια του νέου φαραώ Μενεφθά ο οποίος και τον διαδέχτηκε, εκδηλώθηκαν νέες και πιο βίαιες αναταραχές.
Ήταν «επαναστάτες» και για ποιό λόγο;Στο βιβλίο της Εξόδου υπάρχουν μερικά ιστορικά στοιχεία, που μπορούν να μας οδηγήσουν να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα αν βεβαίως τα απομονώσουμε από το μυθολογικό και μυθοπλαστικό περικάλυμμα τους. Η κριτική ανάλυση δείχνει πώς οι διωχθέντες δεν ήταν όλοι από την ίδια φυλή. Πρωτοστατούσαν οι Αιγύπτιοι (που πήραν τότε όνομα Ισραηλίτες) έχοντας στο πλευρό τους ως συμμάχους τους Εβραίους, που πιθανόν, όπως είδαμε, να ήταν απόγονοι των παλαιών Υκσώς. Οι αντίπαλοι του Μενεφθά Αιγύπτιοι θα είχαν φυσικά κάποιο σοβαρό λόγο για να επαναστατήσουν. Η πρώτη και κύρια αιτία θα ήταν η καταπίεση. Ωστόσο όλες οι επαναστάσεις παρουσιάζονται με δική τους ιδεολογία, που αντανακλά τις επιδιώξεις και τους σκοπούς τών επαναστατών. Και γνωρίζουμε πώς πριν από μερικά χρόνια είχε γίνει μία μεγάλη επανάσταση στην χώρα του Νείλου, με αρχηγό τον Αμένωφι Δ’, πού ενώ στην αρχή επικράτησε, αργότερα το νέο πολιτικοκοινωνικό καθεστώς του ανατράπηκε.
Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε πώς οι Αιγύπτιοι πού επαναστάτησαν εναντίον του Μενεφθά, όπως και πριν εναντίον στον Ραμεσή, ήταν Αμενωφικοι, οι «αιρετικοί» οπαδοί της νέας θρησκείας του Ατόν. Οι σύμμαχοί τους Εβραίοι πήγαν μαζί τους, γιατί κι αυτοί επίσης καταπιέζονταν. Αρχηγός τής επαναστατικής κίνησης ήταν ό Μωυσής [13], Αιγύπτιος γέννημα και θρέμα και μάλιστα στρατηγός καί αυλικός [14]. Οι εξωβιβλικές πηγές μας πληροφορούν ακόμα πώς το οικογενειακό του όνομα ήταν Οσάρσηφ. Ωστόσο μερικοί αμφισβητούν την ιστορική προσωπικότητα του Μωυσή. Αλλά τα επιχειρήματα τους δεν είναι σοβαρά. Εκείνο πού είναι το σωστό είναι τούτο: ο Μωυσής δεν ήταν Εβραίος και η θρησκευτική του μεταρρύθμιση, όπως το υποστήριξαν παλαιότερα και άλλοι, σχετίζονταν με την αιγυπτιακή λατρεία [15].
Και ακόμα, ως μορφωμένος πού ήταν, ήξερε και την ιερατική γραφή και γενικά ήταν σπουδαίο πρόσωπο στην Αυλή του φαραώ [16]. Αργότερα όμως, όταν οι Εβραίοι και oι Ισραηλίτες εγκαταστάθηκαν στην Παλαιστίνη, σχηματίστηκαν, όπως είδαμε, δύο ξεχωριστές παραδόσεις γύρω από τον Μωυσή. Η μία (πηγή Μ) προερχόμενη από τους Αιγυπτίους οπαδούς του ήταν φιλική και υμνητική για αυτόν, η άλλη εχθρική (πηγή Π). Η πρώτη παρουσίαζε τον Μωυσή σαν απεσταλμένο, αγγελιαφόρο του Γιαχβέ και η άλλη σαν πρόσωπο εχθρικό και τυραννικό προς τους Εβραίους. Αυτός είναι ο λόγος πού έκανε τους συντάχτες της πηγής Π να αγνοήσουν την γενεαλογία του Μωυσή και να μη την αναζητήσουν από τον οίκο του Ιακώβ. Στα παλιά εβραϊκά αρχεία για τον Μωυσή δεν γινόταν καμία αναφορά ότι είχε Εβραϊκή καταγωγή [17]. Αυτό πρέπει να το θεωρήσουμε ως βέβαιο.
Πιο κάτω οι πλέον σημαντικές αντιφάσεις απο την Π.Δ.
- Οι Εβραίοι πολύ πριν μεταναστεύσουν στην Αίγυπτο (βλ. Αβράαμ) λάτρευαν τον ίδιο Θεό, τον Γιαχβέ.
- Στην Αίγυπτο για 400 χρόνια, συνέχισαν να τον λατρεύουν ελεύθερα, εφόσον ολη αυτήν τη περίοδο δεν αντέδρασαν.
- Εδιώχθησαν (αναγκάστηκαν) μετά από αιώνες διότι αιφνιδίως απαγορεύτηκε σε αυτούς να τον λατρεύουν.
- Παρα το ότι πάντοτε εγνώριζαν τον πατρογονικό Θεό Γιαχβέ που άλλωστε μεσολάβησε και στην Αίγυπτο είτε με τις δέκα πλήγες είτε με το άνοιγμα διαδρόμου στη θάλασσα για να μπορέσουν να διαφύγουν, παρ΄ όλα αυτά κατόπιν στην έρημο χρειάσθηκε να “ξανασυστηθούν”, παρέχοντας και τις δεκα εντολές.
ΠΗΓΗ:HellasOnTheWeb.Org
Βιβλιογραφία
- Μανέθωνος, Αιγυπτιακή Ιστορια
- Γιάννης Κορδάτος, “Η Παλαιά Διαθήκη κατω από το φώς της κριτικής”
Σημειώσεις
1. Η ονομασία Εβραίοι σαν όνομα λαού πολύ λίγες φορές αναφέρεται στην Π. Δ. Μόνο στα πρώτα βιβλία τής Πεντατεύχου σημειώνεται (βλ. Γέν. 14, 13• 39, 14, 17• 40, 15 και Εξοδ. 2, 6, 11 και 13). Οι Ο μεταφράζουν το εβραϊκό Ιβρεϊ (Γέν. 14,13) περάτης. Είναι λέξη σημιτική και σημαίνει τον διαβάτη, τον περιπλανώμενο. Σαν νομαδική φυλή πού ήταν, δεν είχε μόνιμη εγκατάσταση και οί προχωρημένοι στον πολιτισμό γειτονικοί τους λαοί, πού είχαν περάσει στο μόνιμο γεωργικό βίο, ονόμασαν τους απόγονους του Αβραάμ και του Ιακώβ Ιβρεϊ νομάδες, περιπλανώμενους. Άρα το Ιβρεϊ – Εβραίοι (περάτες) δεν μπορεί να έχει την σημασία: «Εκείνοι πού ήρθαν πέραν από τον Ιορδάνη». Από τις εξωβιβλικές πηγές φαίνεται πώς ήρθαν μάλλον από την περιοχή της Βαβυλωνίας (βλ. Φίλων β. Μωϋσή, 1, 2. Ιώσηπ. Α’ Κατ’ Απίωνος, 13). Και στη Βίβλο (Γέν. 11, 13) κάτι τέτοιο ιστορείται. Άλλη όμως πηγή (Δευτερ. 26, 5) λέει πώς ήταν Σύριοι (Αραμαίοι) και περιπλανώμενοι ήρθαν στην Αίγυπτο. Ίσως η παράδοση αυτή να σχηματίστηκε αργότερα, για να νομιμοποιηθεί, όπως θα λέγαμε σήμερα, ή κατοχή τής Παλαιστίνης.
2. Κατά τον Αιγύπτιο ιστορικό Μανέθωνα, που έγραψε «Αιγυπτιακή ιστορία» στα χρόνια των δυο πρώτων Πτολεμαίων (320-280) βασισμένη στα αιγυπτιακά αρχεία, η ονομασία Υκσώς σημαίνει «αρχηγοί κτηνοτρόφων». Υπήρχε κι άλλη ετυμολογία και σήμαινε «αιχμάλωτοι- κτηνοτρόφοι» (βλ. Ιώσηπ. Α’ Κατ’ ‘Απίωνος, 82 – 84). Μερικοί νεώτεροι νομίζουν πώς Υκσώς σήμαινε «ηγεμόνες των ξένων χωρών». Του Μανέθωνα τα αποσπάσματα βρίσκονται στην συλλογή του Muller, FHG. τ. II, 511 – 616.
3. Στα αιγυπτιακά μνημεία οι Ύκσώς σημειώνονται μέ το όνομα Άμου.
4. Άπήχηση τής νομαδικής ζωής των πρωτοεβραίων, όπως είδαμε στην παραπάνω σημείωση, βρίσκεται, στο Δευτερονόμιο, όπου σημειώνεται πώς οι πρόγονοι των Εβραίων ήταν νομάδες Σύριοι (Αραμαίοι) και κατέβηκαν στην Αίγυπτο, όπου, αν και ήταν λίγοι στην αρχή, πλήθυναν ύστερα από καιρό. Αλλά οι Αιγύπτιοι τους κακομεταχειρίστηκαν και τους σκλάβωσαν, για αυτό, με την βοήθεια του Γιαχβέ, έφυγαν από την Αίγυπτο (Δευτ. 26, 5 – 8).
5. Η φυλή μάλιστα ‘Ιωσήφ, πού είχε αφομοιωθεί με τους Αιγυπτίους, πέρασε από το γεωργικό βίο στο εμπόριο. Έτσι ένα μέρος από τους παλιούς αυτούς Εβραίους έκανε τόν πραματευτή, γι’ αυτό και δ ‘Ιωσήφ παρουσιάζεται σαν έξυπνος έμπορας τής αιγυπτιακής αρχαιότητας και μάλιστα διάσημος μαυραγορίτης (βλ. Γέν. 37, 25 και πέρα, 47, 13 και πέρα).
6. Το ότι τους νομάδες Υκσώς τους μισούσαν οι Αιγύπτιοι, γιατί ήταν ληστρική φυλή και ζούσε με τις άρπαγες και τις κλεψιές, το μαντεύουμε και από όσα γράφονται στο βιβλίο τής Γένεσης. Όταν κάποτε έφτασαν στην Κάτω Αίγυπτο νομάδες – κτηνοτρόφοι Εβραίοι, ο Ιωσήφ τους δήλωσε καθαρά πώς οι Αιγύπτιοι μισούν τους «ποιμένες προβάτων» (Γέν. 46, 34). Ίσως κάτω από την φράση αυτή να υπονοούνται οι Υκσώς.
7. Βλ. τις σχετικές απόψεις και γνώμες πάνω στο ζήτημα αυτό Φιλιππίδη, Ιστορία θρησκ. τού Ισραήλ, σ. 419-466, όπου και σημειώνεται ή σχετική ξενόγλωσση βιβλιογραφία.
8. Ο αρχαιολόγος Τσάρλς Μάρστον, πού καταπιάστηκε, από χρόνια με τα προβλήματα τής εβραϊκής αρχαιολογίας, τον Δεκέμβριο 1936 έκανε ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις, σχετικές με την καταγωγή των Εβραίων και την φυλή των Υκσώς. Τέλλ Ντουβέιρ στην Παλαιστίνη βρέθηκε ένας τάφος του 16ου αιώνα π.Χ., μέσα υπήρχε ένα μαχαίρι με επιγραφή πού αποτελείτο από 4 γράμματα ή σύμβολα τής εβραιοσιναϊτικής γραφής. Ή καταγωγή τής γραφής αυτής δεν είναι γνωστή, ωστόσο σχετίζεται με παρόμοια γραφή που βρέθηκε στήν Χερσόνησο Σινά κατά το 1904 -1905 από τον Φλίντερς Πήτρι. Η επιγραφή πιθανολογείται πώς ανήκει στους Υκσώς, πού την ίδια εποχή είχαν καταχτήσει και την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Ό Τσάρλς Μάρστον υποστηρίζει πώς οι Υκσώς ήταν οι πρώτοι Εβραίοι, δηλαδή οι πρόγονοι των Ισραηλιτών. Οι γνώμες του όμως δεν βρήκαν ομόθυμη αποδοχή.
9. Η Αιγυπτιακή Ιστορία του Μανέθωνα σε πολλά σημεία παραποιήθηκε.
10. Βλ. και Alexis Mallon, Les Hobreux en Egypte, Ρώμη 1921. Φιλιππίδη, Ιστορία θρησκ. ‘Ισραήλ, 177 και 433 – 434. Βέλλα, θρησκευτ. προσωπικότητες, 6 και πέρα. Σημειώνω πώς από μερικά στοιχεία των αρχείων του Φαραώ Θούθμουσι (1501 -1447) μαθαίνουμε πώς γίνεται λόγος για κάποιον Για – κομπ – έλ, πού πιθανό να είναι το εβραϊκό όνομα ‘Ιακώβ, όπως δέχεται ο Ed. Meyer και άλλοι.
11. Η Βίβλος ορίζει σαν μέρος τής εγκατάστασης και διαμονής των ‘Εβραίων την περιοχή Γεσσέν Πάντα πρέπει νά έχουμε ύπ’ όψη πώς στην Βίβλο, εξόν από τα χωρία πού σημειώσαμε παραπάνω, οι ‘Εβραίοι αναφέρονται πάντοτε ως φυλή ‘Αβραάμ ή ‘Ιακώβ και κάποτε ως φυλή ‘Ιωσήφ και Ιούδα. Η φυλή όμως ‘Ιωσήφ, όπως είδαμε, ήταν μια χωριστή φυλή, πού είχε αφομοιωθεί με τους ντόπιους Αιγυπτίους.
12. Για την προμωσαϊκή Ιστορία των Εβραίων καί τις διάφορες απόψεις των ιστορικών και Εβραιολόγων, κοίτα του Kittel, Gesch. des Volkes Israel, 1923 6, τ. Α., σ. 290 και πέρα.
13. Τό όνομα Μωυσής χαρακτηρίζεται σαν αιγυπτιακό από την Βίβλο και ετυμολογείται από το μώυ = νερό, άρα σημαίνει υδατοσωστος (βλ. Έξ. 2, 10). Άλλοι όμως το ετυμολογούν από την αιγυπτιακή λέξη Μεσή = βρέφος, παιδί. Ανάλογα ονόματα είχαν και πολλοί φαραώ (Αμμασις, Ραμεσής κλπ,). Ο Gutschmidt πάλι το ταυτίζει με το Αμωσις (βλ. Καρολίδη, Παγκόσ. ιστορία, τ. Ι, 179, 181).
14. Και στον πρώτο χριστιανικό αιώνα ήταν γενικά παραδεχτό πώς ο Μωυσής μορφώθηκε στην αυλή του φαραώ και το ιερατείο της Αιγύπτου. «Και επαιδεύθη Μωϋσής πάση σοφία Αιγυπτίων.» (Πράξ. 7, 22).
15. Ό καθηγητής και Εβραιολόγος Βέλλας γράφει σχετικά: «Η μαρτυρία της Εξόδου (2, 1 και πέρα) περί ανατροφής του Μωϋσέως εν τή Αιγυπτιακή Αυλή και ομοιότητες τίνες παρατηρούμεναι μεταξύ της αιγυπτιακής και μωσαϊκής λατρείας (Κιβωτός), έδωκαν αφορμήν εις αρχαιοτέραν ακόμη εποχήν να φέρωσιν εις συσχέτισιν την μωσαϊκήν προς την αιγύπτια κήν θρησκείαν. ‘Αλλες εξωτερικές ομοιότητες, οφειλόμεναι είς κοινάς θρησκευτικές παραστάσεις, πολύ απέχουσι του να δύνανται να μαρτυρήσωσιν εσωτερικήν τινά συνάφειαν των δύο θρησκειών. Την ανωτέρω όμως υπόθεσιν ήλθον να αναζωογονήσωσι πρός στιγμήν και επαναφέρωσιν επί τάπητος τα περίφημα ευρήματα τής Τέλ – Ελ – Αμάρνα (14ος αιών π.Χ.), τα οποία εγνώρισαν εις τόν κόσμον κατά μέγα μέρος την περίφημον καταστάσαν θρησκ. μονοθεϊστικήν μεταρρύθμισιν του Αμενώφιος IV (1375 -1350)…» (Θρησκευτικαί προσωπικότητες, Α, 33-34). Οι πηγές είναι με το μέρος εκείνων που υποστηρίζουν πως υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στη μωσαϊκή και την αιγυπτιακή (ατονική) λατρεία, που δεν είναι τυχαίες, αλλά έχουν κοινή την καταγωγή.
16. Ο Έβραίος φιλόσοφος Φίλων (Α’ χριστιανικός αιώνας) λέει πώς δ Μωυσής έμαθε την ιερατική γραφή από τους Αιγυπτίους ίερογραμματείς και γενικά αφήνει να υπονοηθεί πώς ήταν Αιγύπτιος. Για την μεγάλη μόρφωση του Μωυσή κάνει επίσης λόγο και ο Εβραίος ιστορικός Ιώσηπος (βλ. Ιουδ. αρχ., II, 10). Όλες αυτές οι εξωβιβλικές πηγές δείχνουν πώς, εξόν από την Πεντάτευχο και το βιβλίο του Ιησού του Ναυή, υπήρχε αποθησαυρισμένο και άλλο αρχειακό υλικό, που οι ραβίνοι το κρατούσαν απόκρυφο, γιατί ίσως δεν ταίριαζε με την επίσημη παράδοση τής Βίβλου.
17. Στα τελευταία προχριστιανικά χρόνια ο Μωυσής ταυτιζόταν με τον Γιαχβέ (βλ. Διόδ. Σικελ. IV, 94). Υπήρχε φαίνεται μέσα στον Ναό της Ιερουσαλήμ και άγαλμα του, που τον παρίστανε με γένεια και καβάλα πάνω σε ένα γαϊδούρι, κρατώντας στα χέρια του ένα ιερό βιβλίο. Το άγαλμα αυτό υπήρχε μέχρι τις παραμονές της Μακκαβαϊκής επανάστασης (βλ. Διοδ. Σικελ. XXXIV)
ΤΟ ΕΙΔΑΜΕ ΣΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΩΝ
Είναι όμως απόλυτα βέβαιο πως οι Εβραίοι, επί πολλούς αιώνες ήταν νομάδες [4] κτηνοτρόφοι, που μετακινούνταν από την Παλαιστίνη ως την Αίγυπτο. Κάποτε μερικές από τις φυλές αυτές πέρασαν στον γεωργικό βίο, χρόνια ύστερα από τότε πού εγκαταστάθηκαν στην Αίγυπτο. Από το ιστορικό υλικό που μας δίνει η Πεντάτευχος, όσο και αν είναι αντιφατικό, βγαίνει πώς από τα πολύ παλιά χρόνια, πολλοί Εβραίοι είχαν εγκατασταθεί στην Κάτω Αίγυπτο και ύστερα από καιρό αφομοιώθηκαν με τους ντόπιους Αιγυπτίους. Η γύρω από τον Ιωσήφ ιστορία αυτό δείχνει. Αρκετά αργότερα, ήρθαν και άλλοι Εβραίοι από την Αραβία ή την Ασσυρία και εγκαταστάθηκαν και αυτοί στη χώρα του Νείλου. Οι νεοφερμένοι εβραίοι κράτησαν τα παλιά τους έθιμα και γενικά τις κοινωνικοπολιτικές τους συνήθειες. Για αυτό και δεν είχαν επικοινωνία με τους απογόνους του Ιωσήφ. Έτσι αντανάκλαση του χωρισμού ανάμεσα στους παλιούς και νέους Εβραίους είναι τα όσα γράφονται στο βιβλίο της Γένεσης, εκεί που ιστορείται η αναγνώριση του Ιωσήφ με τα αδέλφια του. «Και έβαλε (ο Ιωσήφ) ξεχωριστά για τον εαυτό του φαγητά και χωριστά για τα αδέλφια του και τους Αιγυπτίους που τρώγανε (σε κοινό τραπέζι) όλοι μαζί, γιατί οι Αιγύπτιοι κι αυτός δεν μπορούσαν να φάνε από το ίδιο ψωμί που τρώγανε οι Εβραίοι, τέτοιο πράγμα ήταν βδέλυγμα για αυτούς.» (Γέν. 43, 32).
Από το χωρίο αυτό μαθαίνουμε πως ο Ιωσήφ (και δεν πρόκειται για ένα άτομο, αλλά για ολόκληρη φυλή) δεν κρατούσε πια τα παλιά έθιμα των Εβραίων, παρά ήταν σε όλα Αιγύπτιος [5] Και έτσι εξηγείται ο λόγος που αργότερα οι απόγονοι του Ιωσήφ [6] προσχώρησαν εύκολα στο κίνημα του Μωϋσή και λάτρεψαν τον Γιαχβέ, ενώ οι άλλες Εβραϊκές φυλές (των Ιούδα και Βενιαμίν) άργησαν πολύ ώσπου να εγκολπωθούν την θρησκεία του Γιαχβέ. Φαίνεται όμως πως η επιδρομή των Υκσώς και η εγκατάσταση τους στην Κάτω Αίγυπτο έφερε μεγάλες καταστροφές. Σαν νομαδικός λαός πού ήταν, διαγούμιζαν τις γεωργικές περιοχές και ρήμαζαν τον τόπο, για αυτό ή ανάμνηση τους, προκαλούσε φόβο και γεννούσε μίσος στους Αιγυπτίους. Πάνω σε αυτό το ζήτημα γράφτηκαν πολλά και ακόμη δεν μπόρεσαν να συμφωνήσουν οι αιγυπτιολόγοι και οι εβραιολόγοι [7]. Και ούτε θα συμφωνήσουν, αν δεν βρεθούν γραπτές πηγές που να μας διαφωτίζουν. Έτσι, άλλοι σήμερα παραδέχονται πως οι Εβραίοι ήταν νομάδες της ‘Αραβίας και άλλοι πώς μερικές μόνο φυλές πέρασαν στην Αίγυπτο με τον Ιωσήφ. Η τελευταία εκδοχή δεν είναι ολότελα απίθανη, μια πού υπάρχουν για αυτήν αρχαίες μαρτυρίες [8] και μάλιστα η αιγυπτιακή ιστορία του Μανέθωνα [9].
Όπως και αν έχει, δεν μπορούμε να αρνηθούμε τη βιβλική παράδοση, που λέει πως οι Εβραίοι έζησαν πολλά χρόνια στην Αίγυπτο [10]. Μόνο που δεν μπορούμε να παραδεχτούμε τα όσα λέγονται στο βιβλίο της Εξόδου, πως οι Εβραίοι ήταν δούλοι. Το πιο πιθανό είναι πώς ζούσαν αυτόνομοι, αν όχι ολότελα ανεξάρτητοι, σε μια περιοχή της Αιγύπτου, ίσως κοντά στο μέρος πού έκτισε ο Αμένωφις Δ’ την πρωτεύουσα του. Δηλαδή στα σύνορα της Άνω και Κάτω Αιγύπτου και προς τη μεριά της Ερυθράς θαλάσσης [11]. Στα χρόνια όμως του φαραώ Ραμεσή Β’ έχασαν την αυτοτέλεια τους, για αυτό και ανάμεσα στον Εβραίους αναπτύχτηκε αίσθημα μίσους εναντίον των Αιγυπτίων (οι δέκα πληγές) και περίμεναν την κατάλληλη ευκαιρία για να ξεσηκωθούν εναντίον τους. Αν πάλι δεχτούμε πως ήταν σκλάβοι, μέσα σε τρεις γενεές θα είχαν χάσει την φυλετική τους υπόσταση, πράγμα πού ωστόσο δεν έγινε [12] .
Είπαμε πώς οι Εβραίοι, λίγα χρόνια πριν φύγουν μαζί με τους Ισραηλίτες από την Αίγυπτο, στα χρόνια του Ραμεσή Β’ (1292 -1225), υπέφεραν πολύ για λόγους που δεν γνωρίζουμε. Ωστόσο όπως είπαμε πιο πριν, σε αυτήν την περίοδο ξέσπασε κάποια επανάσταση και φυσικά πρέπει να παραδεχτούμε πως την οργάνωσαν οι εχθροί του Ραμεσή. Όμως ποιοί θα μπορούσε να ήταν οι αντίπαλοι του Ραμεσή εκτός από τους παλιούς Ατονικούς, δηλαδή τους οπαδούς της Αμενωφικής μεταρρύθμισης; Ωστόσο με το να καταπιέζονται και οι Εβραίοι, φυσικό επακόλουθο ήταν να συμμαχήσουν και αυτοί με τη σειρά τους, με τους εχθρούς του Ραμεσή λαμβάνοντας μέρος στην εναντίον του επανάσταση η οποία τελικά απέτυχε. Μετά από τον Ραμεσή, στα χρόνια του νέου φαραώ Μενεφθά ο οποίος και τον διαδέχτηκε, εκδηλώθηκαν νέες και πιο βίαιες αναταραχές.
Ήταν «επαναστάτες» και για ποιό λόγο;Στο βιβλίο της Εξόδου υπάρχουν μερικά ιστορικά στοιχεία, που μπορούν να μας οδηγήσουν να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα αν βεβαίως τα απομονώσουμε από το μυθολογικό και μυθοπλαστικό περικάλυμμα τους. Η κριτική ανάλυση δείχνει πώς οι διωχθέντες δεν ήταν όλοι από την ίδια φυλή. Πρωτοστατούσαν οι Αιγύπτιοι (που πήραν τότε όνομα Ισραηλίτες) έχοντας στο πλευρό τους ως συμμάχους τους Εβραίους, που πιθανόν, όπως είδαμε, να ήταν απόγονοι των παλαιών Υκσώς. Οι αντίπαλοι του Μενεφθά Αιγύπτιοι θα είχαν φυσικά κάποιο σοβαρό λόγο για να επαναστατήσουν. Η πρώτη και κύρια αιτία θα ήταν η καταπίεση. Ωστόσο όλες οι επαναστάσεις παρουσιάζονται με δική τους ιδεολογία, που αντανακλά τις επιδιώξεις και τους σκοπούς τών επαναστατών. Και γνωρίζουμε πώς πριν από μερικά χρόνια είχε γίνει μία μεγάλη επανάσταση στην χώρα του Νείλου, με αρχηγό τον Αμένωφι Δ’, πού ενώ στην αρχή επικράτησε, αργότερα το νέο πολιτικοκοινωνικό καθεστώς του ανατράπηκε.
Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε πώς οι Αιγύπτιοι πού επαναστάτησαν εναντίον του Μενεφθά, όπως και πριν εναντίον στον Ραμεσή, ήταν Αμενωφικοι, οι «αιρετικοί» οπαδοί της νέας θρησκείας του Ατόν. Οι σύμμαχοί τους Εβραίοι πήγαν μαζί τους, γιατί κι αυτοί επίσης καταπιέζονταν. Αρχηγός τής επαναστατικής κίνησης ήταν ό Μωυσής [13], Αιγύπτιος γέννημα και θρέμα και μάλιστα στρατηγός καί αυλικός [14]. Οι εξωβιβλικές πηγές μας πληροφορούν ακόμα πώς το οικογενειακό του όνομα ήταν Οσάρσηφ. Ωστόσο μερικοί αμφισβητούν την ιστορική προσωπικότητα του Μωυσή. Αλλά τα επιχειρήματα τους δεν είναι σοβαρά. Εκείνο πού είναι το σωστό είναι τούτο: ο Μωυσής δεν ήταν Εβραίος και η θρησκευτική του μεταρρύθμιση, όπως το υποστήριξαν παλαιότερα και άλλοι, σχετίζονταν με την αιγυπτιακή λατρεία [15].
Και ακόμα, ως μορφωμένος πού ήταν, ήξερε και την ιερατική γραφή και γενικά ήταν σπουδαίο πρόσωπο στην Αυλή του φαραώ [16]. Αργότερα όμως, όταν οι Εβραίοι και oι Ισραηλίτες εγκαταστάθηκαν στην Παλαιστίνη, σχηματίστηκαν, όπως είδαμε, δύο ξεχωριστές παραδόσεις γύρω από τον Μωυσή. Η μία (πηγή Μ) προερχόμενη από τους Αιγυπτίους οπαδούς του ήταν φιλική και υμνητική για αυτόν, η άλλη εχθρική (πηγή Π). Η πρώτη παρουσίαζε τον Μωυσή σαν απεσταλμένο, αγγελιαφόρο του Γιαχβέ και η άλλη σαν πρόσωπο εχθρικό και τυραννικό προς τους Εβραίους. Αυτός είναι ο λόγος πού έκανε τους συντάχτες της πηγής Π να αγνοήσουν την γενεαλογία του Μωυσή και να μη την αναζητήσουν από τον οίκο του Ιακώβ. Στα παλιά εβραϊκά αρχεία για τον Μωυσή δεν γινόταν καμία αναφορά ότι είχε Εβραϊκή καταγωγή [17]. Αυτό πρέπει να το θεωρήσουμε ως βέβαιο.
Πιο κάτω οι πλέον σημαντικές αντιφάσεις απο την Π.Δ.
- Οι Εβραίοι πολύ πριν μεταναστεύσουν στην Αίγυπτο (βλ. Αβράαμ) λάτρευαν τον ίδιο Θεό, τον Γιαχβέ.
- Στην Αίγυπτο για 400 χρόνια, συνέχισαν να τον λατρεύουν ελεύθερα, εφόσον ολη αυτήν τη περίοδο δεν αντέδρασαν.
- Εδιώχθησαν (αναγκάστηκαν) μετά από αιώνες διότι αιφνιδίως απαγορεύτηκε σε αυτούς να τον λατρεύουν.
- Παρα το ότι πάντοτε εγνώριζαν τον πατρογονικό Θεό Γιαχβέ που άλλωστε μεσολάβησε και στην Αίγυπτο είτε με τις δέκα πλήγες είτε με το άνοιγμα διαδρόμου στη θάλασσα για να μπορέσουν να διαφύγουν, παρ΄ όλα αυτά κατόπιν στην έρημο χρειάσθηκε να “ξανασυστηθούν”, παρέχοντας και τις δεκα εντολές.
ΠΗΓΗ:HellasOnTheWeb.Org
Βιβλιογραφία
- Μανέθωνος, Αιγυπτιακή Ιστορια
- Γιάννης Κορδάτος, “Η Παλαιά Διαθήκη κατω από το φώς της κριτικής”
Σημειώσεις
1. Η ονομασία Εβραίοι σαν όνομα λαού πολύ λίγες φορές αναφέρεται στην Π. Δ. Μόνο στα πρώτα βιβλία τής Πεντατεύχου σημειώνεται (βλ. Γέν. 14, 13• 39, 14, 17• 40, 15 και Εξοδ. 2, 6, 11 και 13). Οι Ο μεταφράζουν το εβραϊκό Ιβρεϊ (Γέν. 14,13) περάτης. Είναι λέξη σημιτική και σημαίνει τον διαβάτη, τον περιπλανώμενο. Σαν νομαδική φυλή πού ήταν, δεν είχε μόνιμη εγκατάσταση και οί προχωρημένοι στον πολιτισμό γειτονικοί τους λαοί, πού είχαν περάσει στο μόνιμο γεωργικό βίο, ονόμασαν τους απόγονους του Αβραάμ και του Ιακώβ Ιβρεϊ νομάδες, περιπλανώμενους. Άρα το Ιβρεϊ – Εβραίοι (περάτες) δεν μπορεί να έχει την σημασία: «Εκείνοι πού ήρθαν πέραν από τον Ιορδάνη». Από τις εξωβιβλικές πηγές φαίνεται πώς ήρθαν μάλλον από την περιοχή της Βαβυλωνίας (βλ. Φίλων β. Μωϋσή, 1, 2. Ιώσηπ. Α’ Κατ’ Απίωνος, 13). Και στη Βίβλο (Γέν. 11, 13) κάτι τέτοιο ιστορείται. Άλλη όμως πηγή (Δευτερ. 26, 5) λέει πώς ήταν Σύριοι (Αραμαίοι) και περιπλανώμενοι ήρθαν στην Αίγυπτο. Ίσως η παράδοση αυτή να σχηματίστηκε αργότερα, για να νομιμοποιηθεί, όπως θα λέγαμε σήμερα, ή κατοχή τής Παλαιστίνης.
2. Κατά τον Αιγύπτιο ιστορικό Μανέθωνα, που έγραψε «Αιγυπτιακή ιστορία» στα χρόνια των δυο πρώτων Πτολεμαίων (320-280) βασισμένη στα αιγυπτιακά αρχεία, η ονομασία Υκσώς σημαίνει «αρχηγοί κτηνοτρόφων». Υπήρχε κι άλλη ετυμολογία και σήμαινε «αιχμάλωτοι- κτηνοτρόφοι» (βλ. Ιώσηπ. Α’ Κατ’ ‘Απίωνος, 82 – 84). Μερικοί νεώτεροι νομίζουν πώς Υκσώς σήμαινε «ηγεμόνες των ξένων χωρών». Του Μανέθωνα τα αποσπάσματα βρίσκονται στην συλλογή του Muller, FHG. τ. II, 511 – 616.
3. Στα αιγυπτιακά μνημεία οι Ύκσώς σημειώνονται μέ το όνομα Άμου.
4. Άπήχηση τής νομαδικής ζωής των πρωτοεβραίων, όπως είδαμε στην παραπάνω σημείωση, βρίσκεται, στο Δευτερονόμιο, όπου σημειώνεται πώς οι πρόγονοι των Εβραίων ήταν νομάδες Σύριοι (Αραμαίοι) και κατέβηκαν στην Αίγυπτο, όπου, αν και ήταν λίγοι στην αρχή, πλήθυναν ύστερα από καιρό. Αλλά οι Αιγύπτιοι τους κακομεταχειρίστηκαν και τους σκλάβωσαν, για αυτό, με την βοήθεια του Γιαχβέ, έφυγαν από την Αίγυπτο (Δευτ. 26, 5 – 8).
5. Η φυλή μάλιστα ‘Ιωσήφ, πού είχε αφομοιωθεί με τους Αιγυπτίους, πέρασε από το γεωργικό βίο στο εμπόριο. Έτσι ένα μέρος από τους παλιούς αυτούς Εβραίους έκανε τόν πραματευτή, γι’ αυτό και δ ‘Ιωσήφ παρουσιάζεται σαν έξυπνος έμπορας τής αιγυπτιακής αρχαιότητας και μάλιστα διάσημος μαυραγορίτης (βλ. Γέν. 37, 25 και πέρα, 47, 13 και πέρα).
6. Το ότι τους νομάδες Υκσώς τους μισούσαν οι Αιγύπτιοι, γιατί ήταν ληστρική φυλή και ζούσε με τις άρπαγες και τις κλεψιές, το μαντεύουμε και από όσα γράφονται στο βιβλίο τής Γένεσης. Όταν κάποτε έφτασαν στην Κάτω Αίγυπτο νομάδες – κτηνοτρόφοι Εβραίοι, ο Ιωσήφ τους δήλωσε καθαρά πώς οι Αιγύπτιοι μισούν τους «ποιμένες προβάτων» (Γέν. 46, 34). Ίσως κάτω από την φράση αυτή να υπονοούνται οι Υκσώς.
7. Βλ. τις σχετικές απόψεις και γνώμες πάνω στο ζήτημα αυτό Φιλιππίδη, Ιστορία θρησκ. τού Ισραήλ, σ. 419-466, όπου και σημειώνεται ή σχετική ξενόγλωσση βιβλιογραφία.
8. Ο αρχαιολόγος Τσάρλς Μάρστον, πού καταπιάστηκε, από χρόνια με τα προβλήματα τής εβραϊκής αρχαιολογίας, τον Δεκέμβριο 1936 έκανε ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις, σχετικές με την καταγωγή των Εβραίων και την φυλή των Υκσώς. Τέλλ Ντουβέιρ στην Παλαιστίνη βρέθηκε ένας τάφος του 16ου αιώνα π.Χ., μέσα υπήρχε ένα μαχαίρι με επιγραφή πού αποτελείτο από 4 γράμματα ή σύμβολα τής εβραιοσιναϊτικής γραφής. Ή καταγωγή τής γραφής αυτής δεν είναι γνωστή, ωστόσο σχετίζεται με παρόμοια γραφή που βρέθηκε στήν Χερσόνησο Σινά κατά το 1904 -1905 από τον Φλίντερς Πήτρι. Η επιγραφή πιθανολογείται πώς ανήκει στους Υκσώς, πού την ίδια εποχή είχαν καταχτήσει και την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Ό Τσάρλς Μάρστον υποστηρίζει πώς οι Υκσώς ήταν οι πρώτοι Εβραίοι, δηλαδή οι πρόγονοι των Ισραηλιτών. Οι γνώμες του όμως δεν βρήκαν ομόθυμη αποδοχή.
9. Η Αιγυπτιακή Ιστορία του Μανέθωνα σε πολλά σημεία παραποιήθηκε.
10. Βλ. και Alexis Mallon, Les Hobreux en Egypte, Ρώμη 1921. Φιλιππίδη, Ιστορία θρησκ. ‘Ισραήλ, 177 και 433 – 434. Βέλλα, θρησκευτ. προσωπικότητες, 6 και πέρα. Σημειώνω πώς από μερικά στοιχεία των αρχείων του Φαραώ Θούθμουσι (1501 -1447) μαθαίνουμε πώς γίνεται λόγος για κάποιον Για – κομπ – έλ, πού πιθανό να είναι το εβραϊκό όνομα ‘Ιακώβ, όπως δέχεται ο Ed. Meyer και άλλοι.
11. Η Βίβλος ορίζει σαν μέρος τής εγκατάστασης και διαμονής των ‘Εβραίων την περιοχή Γεσσέν Πάντα πρέπει νά έχουμε ύπ’ όψη πώς στην Βίβλο, εξόν από τα χωρία πού σημειώσαμε παραπάνω, οι ‘Εβραίοι αναφέρονται πάντοτε ως φυλή ‘Αβραάμ ή ‘Ιακώβ και κάποτε ως φυλή ‘Ιωσήφ και Ιούδα. Η φυλή όμως ‘Ιωσήφ, όπως είδαμε, ήταν μια χωριστή φυλή, πού είχε αφομοιωθεί με τους ντόπιους Αιγυπτίους.
12. Για την προμωσαϊκή Ιστορία των Εβραίων καί τις διάφορες απόψεις των ιστορικών και Εβραιολόγων, κοίτα του Kittel, Gesch. des Volkes Israel, 1923 6, τ. Α., σ. 290 και πέρα.
13. Τό όνομα Μωυσής χαρακτηρίζεται σαν αιγυπτιακό από την Βίβλο και ετυμολογείται από το μώυ = νερό, άρα σημαίνει υδατοσωστος (βλ. Έξ. 2, 10). Άλλοι όμως το ετυμολογούν από την αιγυπτιακή λέξη Μεσή = βρέφος, παιδί. Ανάλογα ονόματα είχαν και πολλοί φαραώ (Αμμασις, Ραμεσής κλπ,). Ο Gutschmidt πάλι το ταυτίζει με το Αμωσις (βλ. Καρολίδη, Παγκόσ. ιστορία, τ. Ι, 179, 181).
14. Και στον πρώτο χριστιανικό αιώνα ήταν γενικά παραδεχτό πώς ο Μωυσής μορφώθηκε στην αυλή του φαραώ και το ιερατείο της Αιγύπτου. «Και επαιδεύθη Μωϋσής πάση σοφία Αιγυπτίων.» (Πράξ. 7, 22).
15. Ό καθηγητής και Εβραιολόγος Βέλλας γράφει σχετικά: «Η μαρτυρία της Εξόδου (2, 1 και πέρα) περί ανατροφής του Μωϋσέως εν τή Αιγυπτιακή Αυλή και ομοιότητες τίνες παρατηρούμεναι μεταξύ της αιγυπτιακής και μωσαϊκής λατρείας (Κιβωτός), έδωκαν αφορμήν εις αρχαιοτέραν ακόμη εποχήν να φέρωσιν εις συσχέτισιν την μωσαϊκήν προς την αιγύπτια κήν θρησκείαν. ‘Αλλες εξωτερικές ομοιότητες, οφειλόμεναι είς κοινάς θρησκευτικές παραστάσεις, πολύ απέχουσι του να δύνανται να μαρτυρήσωσιν εσωτερικήν τινά συνάφειαν των δύο θρησκειών. Την ανωτέρω όμως υπόθεσιν ήλθον να αναζωογονήσωσι πρός στιγμήν και επαναφέρωσιν επί τάπητος τα περίφημα ευρήματα τής Τέλ – Ελ – Αμάρνα (14ος αιών π.Χ.), τα οποία εγνώρισαν εις τόν κόσμον κατά μέγα μέρος την περίφημον καταστάσαν θρησκ. μονοθεϊστικήν μεταρρύθμισιν του Αμενώφιος IV (1375 -1350)…» (Θρησκευτικαί προσωπικότητες, Α, 33-34). Οι πηγές είναι με το μέρος εκείνων που υποστηρίζουν πως υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στη μωσαϊκή και την αιγυπτιακή (ατονική) λατρεία, που δεν είναι τυχαίες, αλλά έχουν κοινή την καταγωγή.
16. Ο Έβραίος φιλόσοφος Φίλων (Α’ χριστιανικός αιώνας) λέει πώς δ Μωυσής έμαθε την ιερατική γραφή από τους Αιγυπτίους ίερογραμματείς και γενικά αφήνει να υπονοηθεί πώς ήταν Αιγύπτιος. Για την μεγάλη μόρφωση του Μωυσή κάνει επίσης λόγο και ο Εβραίος ιστορικός Ιώσηπος (βλ. Ιουδ. αρχ., II, 10). Όλες αυτές οι εξωβιβλικές πηγές δείχνουν πώς, εξόν από την Πεντάτευχο και το βιβλίο του Ιησού του Ναυή, υπήρχε αποθησαυρισμένο και άλλο αρχειακό υλικό, που οι ραβίνοι το κρατούσαν απόκρυφο, γιατί ίσως δεν ταίριαζε με την επίσημη παράδοση τής Βίβλου.
17. Στα τελευταία προχριστιανικά χρόνια ο Μωυσής ταυτιζόταν με τον Γιαχβέ (βλ. Διόδ. Σικελ. IV, 94). Υπήρχε φαίνεται μέσα στον Ναό της Ιερουσαλήμ και άγαλμα του, που τον παρίστανε με γένεια και καβάλα πάνω σε ένα γαϊδούρι, κρατώντας στα χέρια του ένα ιερό βιβλίο. Το άγαλμα αυτό υπήρχε μέχρι τις παραμονές της Μακκαβαϊκής επανάστασης (βλ. Διοδ. Σικελ. XXXIV)
ΤΟ ΕΙΔΑΜΕ ΣΤΟ ΔΙΚΤΥΟ ΕΛΛΗΝΩΝ
No comments :
Post a Comment