Αρκετό καιρό πριν αρχίσει να χρησιμοποιείται ο όρος «υβριδικός πόλεμος», η Κίνα και η Ρωσία είχαν δημοσιεύσει ιδέες όπου η κυρίαρχη έννοια είναι η διεξαγωγή ενός πολέμου «χωρίς στρατιωτικά μέσα» οι Ρώσοι στρατιωτικοί και θεωρητικοί του πολέμου S.G.Chekinov και S.A.Bogdanov σε ένα άρθρο τους στο Ρωσικό Περιοδικό της Ακαδημίας Στρατιωτικής Επιστήμης το 2013, κάνουν αναφορά σε αυτό το είδος πολέμου ως «καινούργια γενεά πολέμου».
Ο όρος «υβριδικός» πόλεμος αρχικά αναφέρθηκε στην στρατηγική που χρησιμοποιήθηκε ως επί το πλείστον από παραστρατιωτικές οργανώσεις, (non-state-actors) όπως η Χεζμπολλάχ, οι οποίες ενεργούν για λογαριασμό κρατών (state-actors), όπως το Ιράν, αλλά απέκτησε φήμη όταν πρωτοεμφανίστηκε στην γεωπολιτική σκηνή ένεκα της Ρωσικής επέμβασης και της προσάρτησης της Κριμαίας και της Ανατολικής Ουκρανίας από την Ρωσία το 2014. Αυτή η επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία ήταν μια νέα τακτική πολέμου η οποία δεν είχε κανένα χαρακτηριστικό από προηγούμενες ιστορικές αναμετρήσεις, μια τακτική η οποία εισήγαγε το νέο στρατιωτικό δόγμα του Ρώσου Στρατηγού Βαλερύ Γερασίμοφ, περί της «μη ευθύγραμμης γραμμής πολέμου», έναν ανάμικτο σχηματισμό από τακτικές και άτακτες στρατιωτικές ομάδες, οι οποίες συνδυάζουν στρατιωτικές επιχειρήσεις με την ψυχολογία της προπαγάνδας, μέτρα οικονομικού στραγγαλισμού, πολιτικές που επενδύουν σε κλίμα φόβου, αμφιβολίας και πανικού, καθώς και ένα μπαράζ κυβερνοεπιθέσεων.
O ερευνητής του Εθνικού Πανεπιστημίου Άμυνας των ΗΠΑ, Frank G.Hoffman, γράφει σε ένα άρθρο του με τίτλο «Σύγκρουση τον 210 Αι. Η εμφάνιση του Υβριδικού Πολέμου»: «Οι υβριδικοί πόλεμοι συνδυάζουν μια γκάμα πολεμικών επιχειρήσεων με διαφορετικές πτυχές, οι οποίες περιλαμβάνουν παραδοσιακά ένοπλα σχήματα, συστοιχίες και τακτικές ανταρτοπολέμου και τρομοκρατικές πράξεις, συμπεριλαμβανομένης και της άνευ διακρίσεων βίας και εγκληματικής συμπεριφοράς». Πρόσφατο παράδειγμα, εκτός της Ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, έχουμε την αναμέτρηση του Ισραήλ με την Χεζμπολλάχ το 2006. Αυτή η πολεμική σύγκρουση μεταξύ δύο τόσο διαφορετικών στρατών ανέδειξε μια καινούργια πτυχή υβριδικού πολέμου εκ μέρους της Χεζμπολλάχ, η οποία και προκάλεσε μεγάλη έκπληξη στις ένοπλες δυνάμεις του Ισραήλ. Η χώρα βρέθηκε αντιμέτωπη με έναν στρατό που είχε αναπτύξει τακτικές πολέμου συμβατικού αλλά και πιο εξτρεμιστικές, τις οποίες το Ισραήλ δεν ήταν προετοιμασμένο να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά. Η Χεζμπολλάχ, όχι μόνο δεν υποχώρησε από τα πεδία των μαχών, αλλά παίρνοντας την πρωτοβουλία, και με ένα σχέδιο πυρός που περιελάμβανε πυραυλικές επιθέσεις εναντίον Ισραηλινών ναυτικών δυνάμεων, αντι-αρματικούς πυραύλους Kornet, ρουκέττες Katyusha και με αντισυμβατικές τακτικές πολέμου, όπως καμουφλαρισμένες εκρηκτικές βόμβες και απαγωγές Ισραηλινού στρατιωτικού προσωπικού, αντιμετώπισε το Ισραήλ σε πολλαπλά μέτωπα, πολύ μακρύτερα από τον Νότιο Λίβανο. Η στρατηγική της Χεζμπολλάχ με βάση την «muqawama” “Αντίσταση”, είχε το αποτέλεσμα να εξασθενίσει το Ισραήλ ψυχολογικά. Κάτι που φοβότανε εξ αρχής το Ισραήλ ήταν η εμπλοκή με την Χεζμπολλάχ σε έναν πόλεμο φθοράς και διαρκείας, όπως και έγινε.
Το καινούργιο Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Αντι-Υβριδικού Πολέμου στο Ελσίνκι αναφέρει ότι ο υβριδικός πόλεμος, ο οποίος θεωρείται και ασύμμετρος, είναι αποτέλεσμα “συντονισμένων και ταυτόχρονων ενεργειών, οι οποίες εκ προθέσεως στοχεύουν δημοκρατικές κυβερνήσεις και δημοκρατικούς θεσμούς, με το να εκμεταλλεύονται ενδογενείς αδυναμίες αυτών των οργανισμών που βρίσκονται σε όλους τους τομείς της παρουσίας ενός κράτους ή οργανισμού, όπως και πράξεις απειλής πολέμου, που κινούνται στην κόψη του ξυραφιού, μεταξύ ειρήνης και τακτικού πολέμου.” Αυτή η ασύμμετρη αναμέτρηση μπορεί να εξασκηθεί 1) είτε στα social media, στην διασπορά ψευδών πληροφοριών, 2)είτε στον κυβερνοχώρο με χιλιάδες επιθέσεις από συστήματα πληροφοριών, τα οποία αδρανοποιούν τα πληροφοριακά συστήματα του αντιπάλου και τα βγάζουν εκτός χρήσεως. 3) είτε με την ανάληψη μαζικών διπλωματικών πρωτοβουλιών με μια άνευ προηγουμένου παροχή «ψευδών» πληροφοριών σε διεθνή ΜΜΕ και πρεσβείες, 4) ή απειλούν πόλεμο, χωρίς να εξωθούν τα πράγματα στην διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων, 5) είτε τέλος διεξάγουν μακροχρόνια φθορά στις οικονομικές και πολιτικές δομές μιας χώρας, με σκοπό να την αποδυναμώσουν οικονομικά με άσκοπες σπατάλες. Αυτήν την απειλή αντιμετώπισε πρόσφατα η Ελλάδα, στον Έβρο, απειλή που απαίτησε περισσότερη οικονομική ενίσχυση από τον προϋπολογισμό του κράτους για την αντιμετώπιση της μαζικής εισβολής παράνομων μεταναστών και προσφύγων, με την καθοδήγηση των Τουρκικών στρατιωτικών οργανώσεων και ενώ η χώρα μαστιζόταν από τον κοροναϊο.
Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΥΒΡΙΔΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ
Στο παρόν άρθρο αναλύουμε τις τακτικές που χρησιμοποιεί η Τουρκία ως μοχλό πίεσης προς την Ελλάδα, για την επίτευξη ευνοϊκών καταστάσεων για την ίδια, ώστε να εξαναγκαστεί η Ελλάδα να διαπραγματευτεί από αδύναμη θέση.
Πιο αναλυτικά οι τεχνικές που χρησιμοποιεί η Τουρκία στη υβριδική της τακτική εναντίον της Ελλάδος ανάγονται στην πολυπολικότητα του υβριδικού πολέμου που περιλαμβάνει:
Από την ανάλυση και αξιοποίηση αυτής της συμπεριφοράς της Τουρκίας μπορούν να εξαχθούν με σχετική ασφάλεια ορισμένα συμπεράσματα, τα οποία, με την κατάλληλη αξιοποίηση τους από την Ελληνική πολιτική και στρατιωτική ελίτ, μπορούν να χρησιμεύσουν ώστε να αναπτυχθεί μια Κυρίαρχη Στρατηγική (Dominant Strategy). Η στρατηγική αυτή θα μπορέσει να αποτελέσει ανάχωμα σε πρώτη φάση στις πολιτικές αποδυνάμωσης του Ελληνικού Κράτους που εφαρμόζει η Τουρκία, σε δεύτερη φάση να αντιστρέψει τους όρους που διεξάγεται αυτός ο υβριδικός πόλεμος κατά της Ελλάδος και στην τρίτη φάση να ενισχύσει αποφασιστικά και αποτελεσματικά την αποτρεπτική δύναμη της Ελλάδος, με το να ανεβάσει το κόστος της Τουρκίας σε ανεπίτρεπτο βαθμό σε περίπτωση πολεμικής σύγκρουσης με την Ελλάδα. Ελπίζουμε δε τα αποτελέσματα αυτά να αποτελέσουν σημεία συζήτησης και επιχειρημάτων, γιατί η μέχρι τώρα ανεξήγητη και από στρατηγικής και από επιχειρησιακής πλευράς έναντι της γειτονικής χώρας συμπεριφορά της Ελλάδας, αφήνει πολλά ερωτηματικά.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι σημερινές συγκρούσεις, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, διεξάγονται όχι μόνο σε γεωγραφικούς χώρους, αλλά επεκτείνονται με ταχύτατο και καινοτόμο τρόπο στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης, στις τηλεπικοινωνίες, στα συστήματα πληροφοριών, και ακόμα στην ίδια την φυσική υποδομή ενός κράτους, όπως στα συστήματα παροχής ρεύματος ή ύδρευσης και αποχέτευσης υδάτων, σε υδατοφράγματα και στις συγκοινωνίες.
Αρχικά πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι οι τακτικές που χρησιμοποιεί η Τουρκία δεν εμπίπτουν μέσα στην διεθνή ορολογία του υβριδικού πολέμου για τον εξής λόγο. Δεν υπάρχουν παραστρατιωτικές οργανώσεις που χρησιμοποιούν προχωρημένα οπλικά συστήματα και διεξάγουν στρατιωτικές επιχειρήσεις κινητικού χαρακτήρα εναντίον της Ελλάδος, ούτε μπαράζ από κυβερνοεπιθέσεις στις λειτουργικές δομές της χώρας, όπως συστήματα ηλεκτροδότησης, που μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στο ηλεκτρικό δίκτυο.
Σημαντική παρατήρηση στα ανωτέρω αποτελεί το γεγονός ότι στην παρούσα φάση της υβριδικής τακτικής της Τουρκίας εναντίον της Ελλάδος, οι καινοτομικές επαναστάσεις της τεχνολογίας στα οπλικά συστήματα δεν αποτελούν την βάση των αποδιοργανωτικών χαρακτηριστικών του υβριδικού πολέμου που μεταχειρίζεται η Τουρκία. Τον κύριο λόγο έχει η ενεργοποίηση και χωρίς όρια συμμετοχή του οργανωμένου εγκλήματος και της ισλαμικής τρομοκρατίας σε αγαστή συνεργασία με τις υπηρεσίες ασφαλείας της Τουρκίας. Η ενεργοποίηση αυτή γίνεται με trafficking κυρίως μεταναστών, στις ταξεις των οποιων υπαρχουν και τρομοκρατες, και πολύ λιγότερο προσφύγων, από τα μέτωπα της Συρίας και της Λιβύης. Αυτό έχει αποδειχτεί με την μεταφορά των ανωτέρω ομάδων από την ενδοχώρα στα Μικρασιατικά παράλια με σκοπό την απόβαση τους στην Ελλάδα, με τα πρόσφατα γεγονότα του Έβρου, και γενικά με την αδιάκοπη προσπάθεια της Τουρκίας να εξάγει στην Ελλάδα το μεταναστευτικό πρόβλημα.
Σαν συμπέρασμα, όλες αυτές οι προσπάθειες αποσκοπούν αποκλειστικά σε έναν μόνο σκοπό. Στην αποδυνάμωση της αποτρεπτικής στρατιωτικής δύναμης των ΕΕΔ μέσω της οικονομικής εξουθένωσης με σκοπό η Ελλάδα να μην έχει άλλη επιλογή παρά την αναγκαστική της προσέλευση στις συνομιλίες με την Τουρκία από μειονεκτική θέση.
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Ο Σουν Τζου είχε πει, αν ξέρεις τον εχθρό σου και εκατό επιθέσεις να κάνει εναντίον σου, μπορεί να ηττηθεί. Η Ελλάδα οφείλει να αρχίσει να χαρτογραφεί το περιβάλλον μέσα στο οποίο χτυπούν οι παλμοί του Τουρκικού κράτους, και μέσα από αυτό να συντάξει μια αναθεωρητική εξωτερική πολιτική, κινούμενη σε πολλαπλά μέτωπα, τα οποία βασίζονται σε ανάλυση των αυθεντικών γεγονότων, (intelligence based on the facts on the ground):
Όπως γράφει ο Τούρκος Αντιστράτηγος Ε.Α. Oktay BİNGÖL, η Τουρκία έχει να αντιμετωπίσει ένα από τα πιο προκλητικά προβλήματα του 21ου αιώνα. Αυτό της ριζοσπαστικοποίησης και της πόλωσης του πληθυσμού με απρόβλεπτες κοινωνικές συνέπειες.
O Burak Bekdil, αρθογράφος και ερευνητής στο Middle East Forum, γράφει ότι αν και η Τουρκία έχει κάνει αναμφίβολα μεγάλα βήματα στην δημιουργία της αμυντικής της βιομηχανίας, όμως, λόγω λανθασμένων χειρισμών της τελευταίας πενταετίας, η αμυντική βιομηχανία της έχει αποτύχει να δημιουργήσει το επιθυμητό αποτέλεσμα της αυτοτέλειας και έχει ανάγκη εισαγωγής πρώτων υλών και τεχνολογίας από το εξωτερικό. Η αλλοπρόσαλλη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας και η όντως άνευ προηγουμένου απομάκρυνση του Ερντογάν από τα δυτικά πρότυπα, αποδείχτηκε ένας τελείως λανθασμένος υπολογισμός. Με αποκλειστική ευθύνη του Ερντογάν και με τον Νεο-Οθωμανικό του προσανατολισμό πότε προς το ΝΑΤΟ και πότε προς την Ρωσία, έγινε αιτία να στερηθεί η Τουρκία σημαντικά οπλικά συστήματα άμυνας, όπως το F-35, την στιγμή που η χώρα δίνει την εντύπωση ότι θέλει να γίνει περιφερειακή δύναμη. Αντί γι΄αυτό βλέπει συνεχώς τις σχέσεις με τα γειτονικά της κράτη να βυθίζονται στο κενό, καταλήγει ο έγκυρος ερευνητής.
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΡΑΓΜΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ο Γάλλος στρατηγός και θεωρητικός του περασμένου αιώνα, André Beaufre, είχε πει «Η αποτροπή πρέπει να εκδηλωθεί έχοντας κατανοήσει τα πιστεύω του εχθρού».
1) Η Ελλάδα πρέπει να περιλάβει στον στρατηγικό της σχεδιασμό την αντίληψη ότι οι γραμμές μεταξύ ειρήνης και εμπόλεμης κατάστασης, όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, έχουν καταργηθεί. Και έτσι θα παραμείνουν! Ούτε Χάγη, ούτε υφαλοκρηπίδες, ούτε ΑΟΖ, ούτε ΜΟΕς, ούτε οιαδήποτε άλλη «καλή» θέληση μπορεί να αντικαταστήσει την υπάρχουσα αναθεωρητική πολιτική που έχει χαράξει η Τουρκία, με ή χωρίς τον Ερντογάν. Καιρός να έχουμε ενήλικους στα Ελληνικά κέντρα αποφάσεων. Σε καμία περίπτωση δεν θα ομαλοποιηθεί η κατάσταση, με ό,τι κι αν αυτό σημαίνει.
2) Το δεύτερο που πρέπει να γίνει κατανοητό, είναι το πόσο επικίνδυνο είναι για την εθνική ασφάλεια της Ελλάδος η εργαλειοποίηση μη στρατιωτικών μέσων από την Τουρκία, όπως το κυβερνοδιάστημα, τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης, και η προπαγάνδα του μάρκετινγκ για την επιδίωξη των σκοπών της. Ως αποτελεσματική απάντηση, η Ελλάδα θα πρέπει να αναπτύξει τις τεχνικές και διοικητικές της ικανότητες στην δημιουργία κατάλληλου προσωπικού στην κυβερνοασφάλεια, στον κυβερνοπόλεμο και στη καταπολέμηση της ψυχολογίας της προπαγάνδας ή της διάδοσης των fakenews.
3) Η Ελλάδα πρέπει να αποδείξει αποφασιστικότητα στην χρήση μη κινητικών/ στρατιωτικών πράξεων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αλλά εκμεταλλευόμενη το ασαφές νομικό πεδίο, που υφίσταται στο κυβερνοδιάστημα, να αναπτύξει στρατηγικές που να παρουσιάζουν το καθεστώς της Τουρκίας, (ΟΧΙ τον λαό της) ως παραβάτη του Διεθνούς Δικαίου και της έννομης τάξης.
4) Αυτό το μοντέλο παρουσιάζει την στρατηγική που οφείλει να ακολουθήσει η Ελλάδα για να βάλει τα θεμέλια όχι μόνο μιας αποτρεπτικής υβριδικής τακτικής έναντι της Τουρκίας, αλλά και να την αντιστρέψει. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο στρατιωτικοί και μη στρατιωτικοί στόχοι έχουν την ίδια αξία απειλής για τα εθνικά συμφέροντα και την εθνική ασφάλεια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η δυνατότητα εφαρμογής στρατιωτικών μέσων είναι καθαρά οριοθετημένη, όπως και η δυνατότητα επιβολής μη στρατιωτικών μέσων είναι εντελώς επιλεκτική.
5) Για την εφαρμογή αυτού του μοντέλου, η Ελλάδα οφείλει να αφήσει πίσω κάθε ανακολουθία στα λεγόμενά της και στις πράξεις της. Η ασάφεια ενισχύει τις αμφιβολίες για το αν η Ελλάδα είναι αξιόπιστη όσον αφορά τις εξαγγελίες της και την εφαρμογή τους. Η σιωπή επίσης και η «σιωπηλή» ανοχή ενισχύουν την επιθετικότητα της Τουρκίας. Η Ελλάδα οφείλει να καθορίσει τους κανόνες τουλάχιστον της δικής της συμπεριφοράς, και να απαντά με αποφασιστικότητα κάθε φορά που αυτοί οι κανόνες συμπεριφοράς αμφισβητούνται από την Τουρκία. Αυτοί οι κανόνες συμπεριφοράς πρέπει να είναι συνδεδεμένοι με τις λεγόμενες κόκκινες γραμμές, οι οποίες πρέπει να κοινοποιηθούν χωρίς ερωτηματικά και εξαιρέσεις σε φίλους και εχθρούς, με την παραβίαση τους να συνιστά casus belli.
6) Μια άλλη αρχή που δίνει την δυνατότητα στην Ελλάδα να ενισχύσει την δύναμη της αποτροπής είναι να δηλώσει δυναμικά την παρουσία της στις περιοχές που η Τουρκία έχει γκριζάρει (αρνησικυρία - domaindenial), μέσω των οποίων αμφισβητεί την εδαφική και γεωγραφική ακεραιότητά της Ελλάδας. Για παράδειγμα, η Ελλάδα πρέπει να δηλώσει δυναμικά την ναυτική της παρουσία στην Ελληνική ΑΟΖ που η Τουρκία έχει περιλάβει στο πρόσφατο μνημόνιο με την Λιβύη, κάτι που αντιτίθεται στο Διεθνές Δίκαιο, δια της εκδόσεως ΝΑΥΤΕΞ και της διεξαγωγής γυμνασίων με πραγματικά πυρά.
7) Η Ελλάδα οφείλει να θέσει το δόγμα της αποτροπής της σε μια ορθολογιστική βάση και να απαντήσει στα εξής βασικά ερωτήματα: A) Ποιόν θα αποτρέψει; Β) Τι θα αποτρέψει; και Γ) Πότε και πώς θα ασκηθεί η αποτροπή; Αυτά τα αναγκαία ερωτήματα αποτελούν την πεμπτουσία του δόγματος της αποτροπής. Πρέπει να τεθούν και να αξιολογηθούν σύμφωνα με τις προτεραιότητες που θέτει η εθνική ασφάλεια της χώρας. Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα αποτελέσουν και τον οδικό χάρτη, βάσει του οποίου θα μπει σε συγκεκριμένο καλούπι το Αποτρεπτικό Δόγμα της χώρας χωρίς περιττές οικονομικές σπατάλες.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο κόσμος έχει εισέλθει σε μια άλλη τροχιά επίλυσης διαφορών που άπτονται των συμφερόντων μεταξύ των κρατών. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ειρήνης και πολέμου έχει γίνει ομιχλώδης, η ύπαρξη ενός συνδετικού κρίκου με το ίδιο κύρος απειλής για την εθνική ασφάλεια μεταξύ στρατιωτικών και μη στρατιωτικών μέσων είναι πραγματικότητα, και η μεταφορά των συγκρούσεων με βάση την τεχνολογία που προσφέρεται στο κυβερνοδιάστημα έχει αλλάξει άρδην τις διεθνείς σχέσεις μεταξύ των κρατών. Η Ελλάδα δεν θα μπορέσει να ξεφύγει από αυτήν την πραγματικότητα. Πάνω σε αυτό το πλαίσιο, η Ελληνική ηγεσία οφείλει να δημιουργήσει μια συμμαχία αποτελούμενη από πολιτικούς, ακαδημαϊκούς, στρατιωτικούς, σώματα ασφαλείας, υγειονομικό προσωπικό, βιομηχανικούς και οικονομικούς παράγοντες, ερευνητικά κέντρα, κέντρα εκπαίδευσης πολιτικής προστασίας, για την ανάπτυξη μιας στρατηγικής που να απαντά στα αιτήματα του κυβερνοπολέμου, έκφραση του οποίου είναι οι υβριδικές τακτικές και απειλές.
Σπύρος Μπαμιατζής, [Αναπλ. Καθηγητής Κυβερνοασφάλειας & Ψηφιακής Εγκληματολογίας. Ivy Tech Community College, Dept. of Information Technology, Lake County, Indiana]
Ο όρος «υβριδικός» πόλεμος αρχικά αναφέρθηκε στην στρατηγική που χρησιμοποιήθηκε ως επί το πλείστον από παραστρατιωτικές οργανώσεις, (non-state-actors) όπως η Χεζμπολλάχ, οι οποίες ενεργούν για λογαριασμό κρατών (state-actors), όπως το Ιράν, αλλά απέκτησε φήμη όταν πρωτοεμφανίστηκε στην γεωπολιτική σκηνή ένεκα της Ρωσικής επέμβασης και της προσάρτησης της Κριμαίας και της Ανατολικής Ουκρανίας από την Ρωσία το 2014. Αυτή η επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία ήταν μια νέα τακτική πολέμου η οποία δεν είχε κανένα χαρακτηριστικό από προηγούμενες ιστορικές αναμετρήσεις, μια τακτική η οποία εισήγαγε το νέο στρατιωτικό δόγμα του Ρώσου Στρατηγού Βαλερύ Γερασίμοφ, περί της «μη ευθύγραμμης γραμμής πολέμου», έναν ανάμικτο σχηματισμό από τακτικές και άτακτες στρατιωτικές ομάδες, οι οποίες συνδυάζουν στρατιωτικές επιχειρήσεις με την ψυχολογία της προπαγάνδας, μέτρα οικονομικού στραγγαλισμού, πολιτικές που επενδύουν σε κλίμα φόβου, αμφιβολίας και πανικού, καθώς και ένα μπαράζ κυβερνοεπιθέσεων.
O ερευνητής του Εθνικού Πανεπιστημίου Άμυνας των ΗΠΑ, Frank G.Hoffman, γράφει σε ένα άρθρο του με τίτλο «Σύγκρουση τον 210 Αι. Η εμφάνιση του Υβριδικού Πολέμου»: «Οι υβριδικοί πόλεμοι συνδυάζουν μια γκάμα πολεμικών επιχειρήσεων με διαφορετικές πτυχές, οι οποίες περιλαμβάνουν παραδοσιακά ένοπλα σχήματα, συστοιχίες και τακτικές ανταρτοπολέμου και τρομοκρατικές πράξεις, συμπεριλαμβανομένης και της άνευ διακρίσεων βίας και εγκληματικής συμπεριφοράς». Πρόσφατο παράδειγμα, εκτός της Ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, έχουμε την αναμέτρηση του Ισραήλ με την Χεζμπολλάχ το 2006. Αυτή η πολεμική σύγκρουση μεταξύ δύο τόσο διαφορετικών στρατών ανέδειξε μια καινούργια πτυχή υβριδικού πολέμου εκ μέρους της Χεζμπολλάχ, η οποία και προκάλεσε μεγάλη έκπληξη στις ένοπλες δυνάμεις του Ισραήλ. Η χώρα βρέθηκε αντιμέτωπη με έναν στρατό που είχε αναπτύξει τακτικές πολέμου συμβατικού αλλά και πιο εξτρεμιστικές, τις οποίες το Ισραήλ δεν ήταν προετοιμασμένο να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά. Η Χεζμπολλάχ, όχι μόνο δεν υποχώρησε από τα πεδία των μαχών, αλλά παίρνοντας την πρωτοβουλία, και με ένα σχέδιο πυρός που περιελάμβανε πυραυλικές επιθέσεις εναντίον Ισραηλινών ναυτικών δυνάμεων, αντι-αρματικούς πυραύλους Kornet, ρουκέττες Katyusha και με αντισυμβατικές τακτικές πολέμου, όπως καμουφλαρισμένες εκρηκτικές βόμβες και απαγωγές Ισραηλινού στρατιωτικού προσωπικού, αντιμετώπισε το Ισραήλ σε πολλαπλά μέτωπα, πολύ μακρύτερα από τον Νότιο Λίβανο. Η στρατηγική της Χεζμπολλάχ με βάση την «muqawama” “Αντίσταση”, είχε το αποτέλεσμα να εξασθενίσει το Ισραήλ ψυχολογικά. Κάτι που φοβότανε εξ αρχής το Ισραήλ ήταν η εμπλοκή με την Χεζμπολλάχ σε έναν πόλεμο φθοράς και διαρκείας, όπως και έγινε.
Το καινούργιο Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας Αντι-Υβριδικού Πολέμου στο Ελσίνκι αναφέρει ότι ο υβριδικός πόλεμος, ο οποίος θεωρείται και ασύμμετρος, είναι αποτέλεσμα “συντονισμένων και ταυτόχρονων ενεργειών, οι οποίες εκ προθέσεως στοχεύουν δημοκρατικές κυβερνήσεις και δημοκρατικούς θεσμούς, με το να εκμεταλλεύονται ενδογενείς αδυναμίες αυτών των οργανισμών που βρίσκονται σε όλους τους τομείς της παρουσίας ενός κράτους ή οργανισμού, όπως και πράξεις απειλής πολέμου, που κινούνται στην κόψη του ξυραφιού, μεταξύ ειρήνης και τακτικού πολέμου.” Αυτή η ασύμμετρη αναμέτρηση μπορεί να εξασκηθεί 1) είτε στα social media, στην διασπορά ψευδών πληροφοριών, 2)είτε στον κυβερνοχώρο με χιλιάδες επιθέσεις από συστήματα πληροφοριών, τα οποία αδρανοποιούν τα πληροφοριακά συστήματα του αντιπάλου και τα βγάζουν εκτός χρήσεως. 3) είτε με την ανάληψη μαζικών διπλωματικών πρωτοβουλιών με μια άνευ προηγουμένου παροχή «ψευδών» πληροφοριών σε διεθνή ΜΜΕ και πρεσβείες, 4) ή απειλούν πόλεμο, χωρίς να εξωθούν τα πράγματα στην διεξαγωγή πολεμικών επιχειρήσεων, 5) είτε τέλος διεξάγουν μακροχρόνια φθορά στις οικονομικές και πολιτικές δομές μιας χώρας, με σκοπό να την αποδυναμώσουν οικονομικά με άσκοπες σπατάλες. Αυτήν την απειλή αντιμετώπισε πρόσφατα η Ελλάδα, στον Έβρο, απειλή που απαίτησε περισσότερη οικονομική ενίσχυση από τον προϋπολογισμό του κράτους για την αντιμετώπιση της μαζικής εισβολής παράνομων μεταναστών και προσφύγων, με την καθοδήγηση των Τουρκικών στρατιωτικών οργανώσεων και ενώ η χώρα μαστιζόταν από τον κοροναϊο.
Η ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΥΒΡΙΔΙΚΗ ΤΑΚΤΙΚΗ
Στο παρόν άρθρο αναλύουμε τις τακτικές που χρησιμοποιεί η Τουρκία ως μοχλό πίεσης προς την Ελλάδα, για την επίτευξη ευνοϊκών καταστάσεων για την ίδια, ώστε να εξαναγκαστεί η Ελλάδα να διαπραγματευτεί από αδύναμη θέση.
Πιο αναλυτικά οι τεχνικές που χρησιμοποιεί η Τουρκία στη υβριδική της τακτική εναντίον της Ελλάδος ανάγονται στην πολυπολικότητα του υβριδικού πολέμου που περιλαμβάνει:
- ασύμμετρες απειλές (πολεμική προπαγάνδα πληροφοριών σε διεθνή διπλωματικά φόρα, υποστήριξη τοπικών συρράξεων, οικονομικό πόλεμο),
- κυβερνοεπιθέσεις (επίθεση με Distributed Denial of Service, DDoS, σε Ελληνικές κρατικές υπηρεσίες και ιδρύματα). Αντιμέτωπη με μία τέτοια νέα απειλή βρίσκεται η Ελλάδα, καθώς η Τουρκία φαίνεται ότι στον Έβρο δοκίμασε τα νέα μέσα ηλεκτρονικού πολέμου, τα οποία έχει επιστρατεύσει ήδη στην Συρία και της προσέφεραν ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των δυνάμεων του Άσαντ στις πρόσφατες επιχειρήσεις στο Ιντλίμπ,
- κινητικές απειλές (άρνηση του εναέριου και γεωγραφικού χώρου της Ελληνικής Επικράτειας με καθημερινές παραβιάσεις από αέρος και θαλάσσης, στρατολόγηση και μεταφορά τρομοκρατών, ειδικές δυνάμεις στρατοχωροφυλακής).
Από την ανάλυση και αξιοποίηση αυτής της συμπεριφοράς της Τουρκίας μπορούν να εξαχθούν με σχετική ασφάλεια ορισμένα συμπεράσματα, τα οποία, με την κατάλληλη αξιοποίηση τους από την Ελληνική πολιτική και στρατιωτική ελίτ, μπορούν να χρησιμεύσουν ώστε να αναπτυχθεί μια Κυρίαρχη Στρατηγική (Dominant Strategy). Η στρατηγική αυτή θα μπορέσει να αποτελέσει ανάχωμα σε πρώτη φάση στις πολιτικές αποδυνάμωσης του Ελληνικού Κράτους που εφαρμόζει η Τουρκία, σε δεύτερη φάση να αντιστρέψει τους όρους που διεξάγεται αυτός ο υβριδικός πόλεμος κατά της Ελλάδος και στην τρίτη φάση να ενισχύσει αποφασιστικά και αποτελεσματικά την αποτρεπτική δύναμη της Ελλάδος, με το να ανεβάσει το κόστος της Τουρκίας σε ανεπίτρεπτο βαθμό σε περίπτωση πολεμικής σύγκρουσης με την Ελλάδα. Ελπίζουμε δε τα αποτελέσματα αυτά να αποτελέσουν σημεία συζήτησης και επιχειρημάτων, γιατί η μέχρι τώρα ανεξήγητη και από στρατηγικής και από επιχειρησιακής πλευράς έναντι της γειτονικής χώρας συμπεριφορά της Ελλάδας, αφήνει πολλά ερωτηματικά.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι σημερινές συγκρούσεις, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, διεξάγονται όχι μόνο σε γεωγραφικούς χώρους, αλλά επεκτείνονται με ταχύτατο και καινοτόμο τρόπο στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης, στις τηλεπικοινωνίες, στα συστήματα πληροφοριών, και ακόμα στην ίδια την φυσική υποδομή ενός κράτους, όπως στα συστήματα παροχής ρεύματος ή ύδρευσης και αποχέτευσης υδάτων, σε υδατοφράγματα και στις συγκοινωνίες.
Αρχικά πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι οι τακτικές που χρησιμοποιεί η Τουρκία δεν εμπίπτουν μέσα στην διεθνή ορολογία του υβριδικού πολέμου για τον εξής λόγο. Δεν υπάρχουν παραστρατιωτικές οργανώσεις που χρησιμοποιούν προχωρημένα οπλικά συστήματα και διεξάγουν στρατιωτικές επιχειρήσεις κινητικού χαρακτήρα εναντίον της Ελλάδος, ούτε μπαράζ από κυβερνοεπιθέσεις στις λειτουργικές δομές της χώρας, όπως συστήματα ηλεκτροδότησης, που μπορούν να επιδράσουν αρνητικά στο ηλεκτρικό δίκτυο.
Σημαντική παρατήρηση στα ανωτέρω αποτελεί το γεγονός ότι στην παρούσα φάση της υβριδικής τακτικής της Τουρκίας εναντίον της Ελλάδος, οι καινοτομικές επαναστάσεις της τεχνολογίας στα οπλικά συστήματα δεν αποτελούν την βάση των αποδιοργανωτικών χαρακτηριστικών του υβριδικού πολέμου που μεταχειρίζεται η Τουρκία. Τον κύριο λόγο έχει η ενεργοποίηση και χωρίς όρια συμμετοχή του οργανωμένου εγκλήματος και της ισλαμικής τρομοκρατίας σε αγαστή συνεργασία με τις υπηρεσίες ασφαλείας της Τουρκίας. Η ενεργοποίηση αυτή γίνεται με trafficking κυρίως μεταναστών, στις ταξεις των οποιων υπαρχουν και τρομοκρατες, και πολύ λιγότερο προσφύγων, από τα μέτωπα της Συρίας και της Λιβύης. Αυτό έχει αποδειχτεί με την μεταφορά των ανωτέρω ομάδων από την ενδοχώρα στα Μικρασιατικά παράλια με σκοπό την απόβαση τους στην Ελλάδα, με τα πρόσφατα γεγονότα του Έβρου, και γενικά με την αδιάκοπη προσπάθεια της Τουρκίας να εξάγει στην Ελλάδα το μεταναστευτικό πρόβλημα.
Σαν συμπέρασμα, όλες αυτές οι προσπάθειες αποσκοπούν αποκλειστικά σε έναν μόνο σκοπό. Στην αποδυνάμωση της αποτρεπτικής στρατιωτικής δύναμης των ΕΕΔ μέσω της οικονομικής εξουθένωσης με σκοπό η Ελλάδα να μην έχει άλλη επιλογή παρά την αναγκαστική της προσέλευση στις συνομιλίες με την Τουρκία από μειονεκτική θέση.
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
Ο Σουν Τζου είχε πει, αν ξέρεις τον εχθρό σου και εκατό επιθέσεις να κάνει εναντίον σου, μπορεί να ηττηθεί. Η Ελλάδα οφείλει να αρχίσει να χαρτογραφεί το περιβάλλον μέσα στο οποίο χτυπούν οι παλμοί του Τουρκικού κράτους, και μέσα από αυτό να συντάξει μια αναθεωρητική εξωτερική πολιτική, κινούμενη σε πολλαπλά μέτωπα, τα οποία βασίζονται σε ανάλυση των αυθεντικών γεγονότων, (intelligence based on the facts on the ground):
Όπως γράφει ο Τούρκος Αντιστράτηγος Ε.Α. Oktay BİNGÖL, η Τουρκία έχει να αντιμετωπίσει ένα από τα πιο προκλητικά προβλήματα του 21ου αιώνα. Αυτό της ριζοσπαστικοποίησης και της πόλωσης του πληθυσμού με απρόβλεπτες κοινωνικές συνέπειες.
- Η Τουρκία εισάγει τα ¾ των ενεργειακών της αναγκών και ως εκ τούτου, η αναζήτηση νέων πόρων ενέργειας είναι για την χώρα αυτή μονόδρομος.
- H Τουρκία στον Πίνακα της Παγκόσμιας Ειρήνης για το 2019 βρίσκεται στην 152η θέση επί 163 χωρών, υποχωρούσα κατά τρεις θέσεις από το 2018. Αυτό έχει σοβαρές επιπτώσεις στον κοινωνικό ιστό της , καθώς η χώρα έχει να αντιμετωπίσει τρομοκρατικές απειλές από την αριστερά και συγκέντρωση τρομοκρατικών ομάδων, τόσο εντός όσο και από τα όμορα κράτη της επικράτειάς της. Και η Τουρκία αυτήν την στιγμή πατά σε μια ασθενή οικονομική και κοινωνική βάση συνοχής του πληθυσμού της για να αναπτύξει μια εύρωστη πολιτική που θα αντιμετωπίσει αυτές τις απειλές, πάντα σύμφωνα με τον Oktay BİNGÖL.
- Η Τουρκία συνεχίζει να μην έχει μια ξεκάθαρη πολιτική αντιμετώπισης του Κουρδικού ΠΚΚ, το οποίο εξακολουθεί να κατέχει την πρωτοβουλία των κινήσεων, πότε ως συνομιλητής της ειρήνης και πότε ως μαχητής που καταρρίπτει ελικόπτερα με μοντέρνα οπλικά συστήματα και προξενεί κατάπληξη όσο και πονοκέφαλο στους Τούρκους επιτελείς.
- Οι ατυχείς περιπέτειες της Τουρκίας στο Ιράκ, στην Συρία και τελευταία στην Λιβύη, της έχουν στοιχίσει σε αίμα, χρήμα και πολιτική επιρροή και την έχουν καταστήσει ευάλωτη στις διάφορες τρομοκρατικές δυνάμεις που δρουν στο Ιράκ και στην Συρία, όπως οι 2,000 με 2,500 τρομοκρατες του ΙΣΙΣ και της Αλ-Νούσρα, και οι περίπου 8,000 δυνάμεις της Κουρδικής Πολιτοφυλακής PYD/YPG που χρησιμοποιούν πολλές φορές την Τουρκία ως έδρα επιθέσεων.
O Burak Bekdil, αρθογράφος και ερευνητής στο Middle East Forum, γράφει ότι αν και η Τουρκία έχει κάνει αναμφίβολα μεγάλα βήματα στην δημιουργία της αμυντικής της βιομηχανίας, όμως, λόγω λανθασμένων χειρισμών της τελευταίας πενταετίας, η αμυντική βιομηχανία της έχει αποτύχει να δημιουργήσει το επιθυμητό αποτέλεσμα της αυτοτέλειας και έχει ανάγκη εισαγωγής πρώτων υλών και τεχνολογίας από το εξωτερικό. Η αλλοπρόσαλλη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας και η όντως άνευ προηγουμένου απομάκρυνση του Ερντογάν από τα δυτικά πρότυπα, αποδείχτηκε ένας τελείως λανθασμένος υπολογισμός. Με αποκλειστική ευθύνη του Ερντογάν και με τον Νεο-Οθωμανικό του προσανατολισμό πότε προς το ΝΑΤΟ και πότε προς την Ρωσία, έγινε αιτία να στερηθεί η Τουρκία σημαντικά οπλικά συστήματα άμυνας, όπως το F-35, την στιγμή που η χώρα δίνει την εντύπωση ότι θέλει να γίνει περιφερειακή δύναμη. Αντί γι΄αυτό βλέπει συνεχώς τις σχέσεις με τα γειτονικά της κράτη να βυθίζονται στο κενό, καταλήγει ο έγκυρος ερευνητής.
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΦΡΑΓΜΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ο Γάλλος στρατηγός και θεωρητικός του περασμένου αιώνα, André Beaufre, είχε πει «Η αποτροπή πρέπει να εκδηλωθεί έχοντας κατανοήσει τα πιστεύω του εχθρού».
1) Η Ελλάδα πρέπει να περιλάβει στον στρατηγικό της σχεδιασμό την αντίληψη ότι οι γραμμές μεταξύ ειρήνης και εμπόλεμης κατάστασης, όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, έχουν καταργηθεί. Και έτσι θα παραμείνουν! Ούτε Χάγη, ούτε υφαλοκρηπίδες, ούτε ΑΟΖ, ούτε ΜΟΕς, ούτε οιαδήποτε άλλη «καλή» θέληση μπορεί να αντικαταστήσει την υπάρχουσα αναθεωρητική πολιτική που έχει χαράξει η Τουρκία, με ή χωρίς τον Ερντογάν. Καιρός να έχουμε ενήλικους στα Ελληνικά κέντρα αποφάσεων. Σε καμία περίπτωση δεν θα ομαλοποιηθεί η κατάσταση, με ό,τι κι αν αυτό σημαίνει.
2) Το δεύτερο που πρέπει να γίνει κατανοητό, είναι το πόσο επικίνδυνο είναι για την εθνική ασφάλεια της Ελλάδος η εργαλειοποίηση μη στρατιωτικών μέσων από την Τουρκία, όπως το κυβερνοδιάστημα, τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης, και η προπαγάνδα του μάρκετινγκ για την επιδίωξη των σκοπών της. Ως αποτελεσματική απάντηση, η Ελλάδα θα πρέπει να αναπτύξει τις τεχνικές και διοικητικές της ικανότητες στην δημιουργία κατάλληλου προσωπικού στην κυβερνοασφάλεια, στον κυβερνοπόλεμο και στη καταπολέμηση της ψυχολογίας της προπαγάνδας ή της διάδοσης των fakenews.
3) Η Ελλάδα πρέπει να αποδείξει αποφασιστικότητα στην χρήση μη κινητικών/ στρατιωτικών πράξεων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αλλά εκμεταλλευόμενη το ασαφές νομικό πεδίο, που υφίσταται στο κυβερνοδιάστημα, να αναπτύξει στρατηγικές που να παρουσιάζουν το καθεστώς της Τουρκίας, (ΟΧΙ τον λαό της) ως παραβάτη του Διεθνούς Δικαίου και της έννομης τάξης.
4) Αυτό το μοντέλο παρουσιάζει την στρατηγική που οφείλει να ακολουθήσει η Ελλάδα για να βάλει τα θεμέλια όχι μόνο μιας αποτρεπτικής υβριδικής τακτικής έναντι της Τουρκίας, αλλά και να την αντιστρέψει. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο στρατιωτικοί και μη στρατιωτικοί στόχοι έχουν την ίδια αξία απειλής για τα εθνικά συμφέροντα και την εθνική ασφάλεια. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η δυνατότητα εφαρμογής στρατιωτικών μέσων είναι καθαρά οριοθετημένη, όπως και η δυνατότητα επιβολής μη στρατιωτικών μέσων είναι εντελώς επιλεκτική.
5) Για την εφαρμογή αυτού του μοντέλου, η Ελλάδα οφείλει να αφήσει πίσω κάθε ανακολουθία στα λεγόμενά της και στις πράξεις της. Η ασάφεια ενισχύει τις αμφιβολίες για το αν η Ελλάδα είναι αξιόπιστη όσον αφορά τις εξαγγελίες της και την εφαρμογή τους. Η σιωπή επίσης και η «σιωπηλή» ανοχή ενισχύουν την επιθετικότητα της Τουρκίας. Η Ελλάδα οφείλει να καθορίσει τους κανόνες τουλάχιστον της δικής της συμπεριφοράς, και να απαντά με αποφασιστικότητα κάθε φορά που αυτοί οι κανόνες συμπεριφοράς αμφισβητούνται από την Τουρκία. Αυτοί οι κανόνες συμπεριφοράς πρέπει να είναι συνδεδεμένοι με τις λεγόμενες κόκκινες γραμμές, οι οποίες πρέπει να κοινοποιηθούν χωρίς ερωτηματικά και εξαιρέσεις σε φίλους και εχθρούς, με την παραβίαση τους να συνιστά casus belli.
6) Μια άλλη αρχή που δίνει την δυνατότητα στην Ελλάδα να ενισχύσει την δύναμη της αποτροπής είναι να δηλώσει δυναμικά την παρουσία της στις περιοχές που η Τουρκία έχει γκριζάρει (αρνησικυρία - domaindenial), μέσω των οποίων αμφισβητεί την εδαφική και γεωγραφική ακεραιότητά της Ελλάδας. Για παράδειγμα, η Ελλάδα πρέπει να δηλώσει δυναμικά την ναυτική της παρουσία στην Ελληνική ΑΟΖ που η Τουρκία έχει περιλάβει στο πρόσφατο μνημόνιο με την Λιβύη, κάτι που αντιτίθεται στο Διεθνές Δίκαιο, δια της εκδόσεως ΝΑΥΤΕΞ και της διεξαγωγής γυμνασίων με πραγματικά πυρά.
7) Η Ελλάδα οφείλει να θέσει το δόγμα της αποτροπής της σε μια ορθολογιστική βάση και να απαντήσει στα εξής βασικά ερωτήματα: A) Ποιόν θα αποτρέψει; Β) Τι θα αποτρέψει; και Γ) Πότε και πώς θα ασκηθεί η αποτροπή; Αυτά τα αναγκαία ερωτήματα αποτελούν την πεμπτουσία του δόγματος της αποτροπής. Πρέπει να τεθούν και να αξιολογηθούν σύμφωνα με τις προτεραιότητες που θέτει η εθνική ασφάλεια της χώρας. Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα θα αποτελέσουν και τον οδικό χάρτη, βάσει του οποίου θα μπει σε συγκεκριμένο καλούπι το Αποτρεπτικό Δόγμα της χώρας χωρίς περιττές οικονομικές σπατάλες.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο κόσμος έχει εισέλθει σε μια άλλη τροχιά επίλυσης διαφορών που άπτονται των συμφερόντων μεταξύ των κρατών. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ ειρήνης και πολέμου έχει γίνει ομιχλώδης, η ύπαρξη ενός συνδετικού κρίκου με το ίδιο κύρος απειλής για την εθνική ασφάλεια μεταξύ στρατιωτικών και μη στρατιωτικών μέσων είναι πραγματικότητα, και η μεταφορά των συγκρούσεων με βάση την τεχνολογία που προσφέρεται στο κυβερνοδιάστημα έχει αλλάξει άρδην τις διεθνείς σχέσεις μεταξύ των κρατών. Η Ελλάδα δεν θα μπορέσει να ξεφύγει από αυτήν την πραγματικότητα. Πάνω σε αυτό το πλαίσιο, η Ελληνική ηγεσία οφείλει να δημιουργήσει μια συμμαχία αποτελούμενη από πολιτικούς, ακαδημαϊκούς, στρατιωτικούς, σώματα ασφαλείας, υγειονομικό προσωπικό, βιομηχανικούς και οικονομικούς παράγοντες, ερευνητικά κέντρα, κέντρα εκπαίδευσης πολιτικής προστασίας, για την ανάπτυξη μιας στρατηγικής που να απαντά στα αιτήματα του κυβερνοπολέμου, έκφραση του οποίου είναι οι υβριδικές τακτικές και απειλές.
Σπύρος Μπαμιατζής, [Αναπλ. Καθηγητής Κυβερνοασφάλειας & Ψηφιακής Εγκληματολογίας. Ivy Tech Community College, Dept. of Information Technology, Lake County, Indiana]
No comments :
Post a Comment