Λ. ΤΖΟΥΜΗΣ (αντιστράτηγος ε.α): Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης ή μέτρα συγκυριαρχίας στο Αιγαίο;

Ένα από τα αποτελέσματα της πρόσφατης επίσκεψης του κ. Τσίπρα στην Άγκυρα ήταν η ανακοίνωση περί συνέχισης των συνομιλιών μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών και Εθνικής Άμυνας των δύο χωρών, με σκοπό την υιοθέτηση ενός «οδικού» χάρτη επίλυσης των διαφορών και τον καθορισμό Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ) μεταξύ των δύο χωρών. Τα ΜΟΕ περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα πολιτικών και στρατιωτικών μέτρων, που έχουν σκοπό να αποκλιμακώνουν την ένταση μεταξύ των δύο χωρών και να συντελούν στην αποφυγή ένα τυχαίου θερμού επεισοδίου ή μιας μείζονος κρίσης. Οι μορφές που ενδεχομένως μπορεί να έχουν τα ΜΟΕ είναι από μια απλή «ανοιχτή γραμμή επικοινωνίας», μέχρι την ύπαρξη μέτρων περιορισμού των στρατιωτικών δραστηριοτήτων. Απαραίτητες προϋποθέσεις για την ενεργοποίηση των ΜΟΕ είναι αφενός η συναντίληψη των συμβαλλομένων μερών για αμοιβαία ασφάλεια και αφετέρου η παροχή αμοιβαίων οφελών στα δύο μέρη κατά την εφαρμογή τους.

Στην περίπτωση Ελλάδας-Τουρκίας διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχει ταύτιση απόψεων στο θέμα της ασφάλειας, καθόσον :

• Πρώτον, η Τουρκία απειλεί τη χώρα μας με πόλεμο στην περίπτωση που ασκήσει το νόμιμο εθνικό κυριαρχικό της δικαίωμα και επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ν.μ.
• Δεύτερον, στον χώρο του Αιγαίου υφίσταται μόνιμη απειλή εναντίον των ελληνικών νησιών από την 4η τουρκική Στρατιά ή Στρατιά Αιγαίου, υπό την επιχειρησιακή ευθύνη της οποίας έχει ανατεθεί η περιοχή. Ο τρόπος εκπαίδευσης και η αποστολή της είναι καθαρά επιθετικού χαρακτήρα και περιλαμβάνει σενάρια αποκλεισμού και κατάληψης νήσων. 

[Η Στρατιά Αιγαίου συγκροτεί τη «Διακλαδική Δύναμη Ειδικής Αποστολής», με Σχηματισμούς που αναλαμβάνει Υπό Διοίκηση ή Υπό Επιχειρησιακό Έλεγχο, ενώ προικοδοτείται με αεροπορικό και ναυτικό δυναμικό, ώστε να δύναται να διεξαγάγει αποβατικές, αεροκίνητες και αεραποβατικές επιχειρήσεις. Με δεδομένο ότι δεν υπάρχει κανείς άλλος πιθανός στόχος στην περιοχή, η άνευ προηγουμένου συγκέντρωση στρατιωτικών μέσων και δυνάμεων υπό τη Στρατιά Αιγαίου, στρέφεται εναντίον των ελληνικών νησιών.]

Υπάρχουν επίσης διαφορετικές επιδιώξεις των δύο χωρών, από την εφαρμογή των μέτρων και γι’ αυτό προσπάθειες εγκαθίδρυσης ΜΟΕ στο παρελθόν δεν είχαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Αυτό καταδεικνύεται μέσα από μια ιστορική αναδρομή.

Η πρώτη προσπάθεια υιοθέτησης ΜΟΕ πραγματοποιήθηκε εξαιτίας της κρίσης του 1987, όταν η Τουρκία αποφάσισε να στείλει στο Αιγαίο για έρευνες το ερευνητικό σκάφος «ΣΙΣΜΙΚ». Μετά την αποφυγή της σύρραξης την τελευταία στιγμή μεταξύ των δύο χωρών, ξεκίνησε έντονος πολιτικο-διπλωματικός διάλογος και στη συνέχεια υπεγράφησαν δύο Μνημόνια υιοθέτησης ΜΟΕ από τους τότε υπουργούς Εξωτερικών Ελλάδας-Τουρκίας, Κάρολου Παπούλια και Γιλμάζ. Τον Μάιο του 1988 υπογράφεται το Μνημόνιο της Βουλιαγμένης και τον Σεπτέμβριο 1988 το Μνημόνιο της Κωνσταντινούπολης. Σε αυτά συμπεριλήφθησαν μια σειρά ΜΟΕ και υιοθετήθηκαν κατευθυντήριες γραμμές για την μείωση της έντασης. Μερικές από αυτές είναι η αποφυγή διεξαγωγής στρατιωτικών ασκήσεων στη διάρκεια αιχμής της τουριστικής περιόδου και των κυριότερων εθνικών και θρησκευτικών εορτών. Επίσης είναι η αποχή από ενέργειες παρενόχλησης σκαφών της μιας πλευράς από την άλλη, κ.λπ. Τα μέτρα αυτά δεν απέδωσαν αποτελέσματα, καθόσον η Τουρκία αδιαφόρησε ή αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την εφαρμογή τους. Να επισημανθεί επίσης ότι ήταν μέτρα αποφυγής έντασης και ως εκ τούτου δεν μπορούσαν να επιλύσουν τα βασικά προβλήματα των δύο χωρών. Η ύπαρξη ΜΟΕ δεν εμπόδισε την Τουρκία το 1995 να προχωρήσει στην απειλή κήρυξης πολέμου (casus belli) σε περίπτωση που η Ελλάδα ασκούσε το αυτονόητο κυριαρχικό της δικαίωμα για επέκταση των χωρικών της υδάτων στα 12 ν.μ. και δεν δίστασε την επόμενη χρονιά στα Ίμια να θέσει για πρώτη φορά θέμα διεκδίκησης επί της ελληνικής επικράτειας με την αμφισβήτηση εθνικού χερσαίου χώρου.

Μετά την κρίση των Ιμίων, υπήρξε μια δεύτερη προσπάθεια αναθέρμανσης του θέματος των ΜΟΕ Ελλάδας-Τουρκίας και οι δύο χώρες κατέληξαν στο «Ανακοινωθέν» της Μαδρίτης το 1997. Αυτό προβλέπει τη δέσμευση των δύο μερών για ειρήνη, καθώς και την καταδίκη χρήσης βίας ή απειλής χρήσης βίας. Αποδέχεται τον σεβασμό των ζωτικών συμφερόντων των δύο χωρών που στην περίπτωση της Τουρκίας ενδεχομένως να μην είναι νόμιμα. Αναφέρεται επίσης στην αποφυγή μονομερών ενεργειών στις οποίες θα μπορούσε να συμπεριλαμβάνεται και η επέκταση των χωρικών υδάτων από την πλευρά της χώρας μας.

Η συνέχεια στην εγκαθίδρυση ΜΟΕ μεταξύ των δύο χωρών έγινε το 2000 σε συναντήσεις των υπουργών Εξωτερικών, Γιώργου Παπανδρέου και Ισμαήλ Τζεμ. Η τουρκική πλευρά έθεσε για συζήτηση και αποδοχή ένα νέο Μνημόνιο το οποίο περιελάμβανε μία σειρά τεχνικών διευθετήσεων με τίτλο «Στρατιωτικά Μέτρα Καλής Θελήσεως». Οι διευθετήσεις αυτές απέβλεπαν στην εδραίωση ενός νέου καθεστώτος, κύριο στοιχείο του οποίου ήταν η αμοιβαιότητα, με απώτερο στόχο τη συγκυριαρχία στο Αιγαίο. Εξετάστηκε κατόπιν τουρκικής προτάσεως μια συμφωνία, κατά την οποία η περιοχή στο Αιγαίο από τον 25ο μεσημβρινό και ανατολικά θα χαρακτηριζόταν ως «περιοχή αποφυγής έντασης» ανάμεσα στις δύο χώρες και σ’ αυτή την περιοχή τα αεροσκάφη των δύο χωρών θα ήταν αφοπλισμένα. Η συμφωνία αυτή δεν προχώρησε, καθόσον όπως είναι κατανοητό οδηγούσε σε περιορισμό της ελληνικής εθνικής κυριαρχίας.

Συμπερασματικά, από αρχής εμφανίσεως των ΜΟΕ το 1988 και μέχρι σήμερα διαπιστώνουμε ότι αυτά δεν απέδωσαν, καθόσον τα Μέτρα που επιθυμούσε η Ελλάδα με σκοπό την αποκλιμάκωση της έντασης έτυχαν της άρνησης ή αδιαφορίας της Τουρκίας, η οποία αντίθετα μέσω αυτών επιθυμεί να ενισχύσει την κατάσταση αμφισβήτησης και συγκυριαρχίας στο Αιγαίο.