Η σύγκρουση των Ελλήνων και των Ρωμαίων στην Ελληνιστική περίοδο έφερε σε αντιπαράθεση όχι μόνο δύο λαούς αλλά και δύο διαφορετικά συστήματα διεξαγωγής πολέμου. Για να κατανοήσουμε τη φύση της αντιπαράθεσης πρέπει να εξετάσουμε ξεχωριστά το στρατιωτικό σύστημα της κάθε παρατάξεως πρίν μελετήσουμε τη σύγκρουση.
Η Ελληνική προσέγγιση
Στο χώρο του Αιγαίου οι τακτικοί στρατοί εμφανίστηκαν από την εποχή του χαλκού. Το πεζικό πολεμούσε σε πυκνή τάξη και χρησιμοποιούσε μακριά δόρατα. Η πτώση των ανακτορικών κοινωνιών έφερε ένα χαώδη τρόπο διεξαγωγής της μάχης όπου κυριαρχούσαν οι βαριά οπλισμένοι και άρτια εκπαιδευμένοι αριστοκράτες. Ο σχεδόν κατάφρακτος άρχοντας αφού εξουδετέρωνε τους καλύτερους μαχητές του εχθρού οδηγούσε τους ακολούθους του στην κατατρόπωση των λιγότερο καλά οπλισμένων και εκπαιδευμένων εχθρικών τμημάτων. Ήδη όμως από την εποχή του του Ομήρου επανεμφανίζεται η πυκνή παράταξη που αναχαίτιζε αποτελεσματικά την ορμή του εχθρού.(1) Σύμφωνα όμως με το Ηρόδοτο ο Αργείος βασιλιάς Φείδωνας μετέτρεψε την πυκνή παράταξη των δορυφόρων πεζών σε επιθετικό όπλο. Η μάζα των δορυφόρων απωθούσε και συνέτριβε τους αραιότερους σχηματισμούς των αντιπάλων. Οι προσπάθειες αύξησης του αριθμού των βαριά οπλισμένων πεζών που έπρεπε να αγοράζουν οι ίδιοι τον οπλισμό τους ήταν και ένας από τους λόγους επικράτησης του δημοκρατικού πολιτεύματος στις πόλεις κράτη. Η αποτελεσματικότητα της φάλαγγας των οπλιτών φάνηκε κατά τους Περσικούς Πολέμους όπου στην κυριολεξία διαφύλαξε με την επικράτησή της τη βάση του Δυτικού πολιτισμού. Η πολεμική φιλοσοφία της Ανατολής ήταν ή συντριβή του εχθρού από μονάδες βαριά οπλισμένου ιππικού, αφού πρώτα ο εχθρός είχε καταπονηθεί από τους τοξότες του πεζικού.
Η μάχη του Μαραθώνα απέδειξε ότι το ελαφρά θωρακισμένο πεζικό της Ανατολής δεν μπορούσε να αντιπαραταχθεί στους οπλίτες σε ανοιχτό πεδίο. Σύγχρονα πειράματα απέδειξαν ότι τα τόξα της εποχής δεν μπορούσαν με τα βέλη να διατρήσουν 15 στρώματα λινού υφάσματος που συνήθως αποτελούσαν τον Ελληνικό θώρακα. Ούτε λόγος να γίνεται για την μεταλλική θωράκιση. Όσο οι οπλίτες ήταν σε συνασπισμό ήταν σχεδόν αδύνατο να εξουδετερωθούν από τοξότες. Η μάχη των Πλαταιών απέδειξε επίσης ούτε ότι οι έφιπποι αριστοκράτες πολεμιστές μπορούσαν να διασπάσουν πεζούς που διατηρούσαν την συνοχή τους. Κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου το ηθικό των οπλιτών και η εκπαίδευσή τους ήταν οι παράγοντες που καθόριζαν την έκβασή των μαχών. Σε αυτό το είδος μάχης κυριαρχούσαν οι Σπαρτιάτες αλλά η ήττα τους στη Σφακτηρία έδειξε ότι ένας καλός στρατηγός και η σωστή χρήση των ελαφρών τμημάτων μπορούσαν να εξουδετερώσουν την φάλαγγα. Ο μόνος νεωτερισμός υπήρξε η χρήση από τους Βοιωτούς της πυκνής παράταξης για την απόκτηση τοπικής υπεροχής. Η μέθοδος ονομάστηκε «λοξή φάλαγγα» και αποδίδεται στον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα αν και ο Θουκυδίδης θεωρεί πρώτο χρήστη της τον Βοιωτάρχη Παγώνδα στο Δήλιο.
Η επανάσταση όμως στις τακτικές ήρθε από το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β’. Ο Φίλιππος που διετέλεσε όμηρος στη Θήβα παρατήρησε ότι μόνο οι πρώτες δύο σειρές εμπλέκονταν στην «λοξή φάλαγγα». Οι υπόλοιποι οπλίτες απλώς βοηθούσαν στην άσκηση πίεσης στη φάλαγγα του αντιπάλου. Ο Φίλιππος διπλασίασε το μήκος του δόρατος και το ονόμασε σάρισα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την μετατόπιση του κέντρου βάρους και την ανάγκη χρήσης και των δύο χεριών για το χειρισμό του όπλου. Η ασπίδα περιορίστηκε σε μέγεθος και κρέμονταν πλέον από τον ώμο με έναν τελαμώνα και δεν έπαιζε πια ρόλο στον oθισμό. Αντίθετα όμως από την φάλαγγα των οπλιτών οι πέντε πρώτες σειρές μπορούσαν να εμπλακούν. Αυτό έδινε τοπική υπεροχή πέντε προς δύο ανά στίχο μαχητών. Ο νέος σχηματισμός έδειξε τα δόντια του συντρίβοντας το στρατό των Φωκέων στη Θεσσαλία και η μόνη φορά που αντιμετώπισε πρόβλημα ήταν όταν οι Φωκείς χρησιμοποίησαν καταπέλτες σαν υποστήριξη πυροβολικού και συνέτριψαν τη φάλαγγα. (2) Τόσο όμως ο Φίλιππος όσο και ο διάδοχός του Αλέξανδρος κατάλαβαν τους περιορισμούς του νέου σχηματισμού και ανέπτυξαν και άλλα είδη στρατευμάτων όπως ιππικό και ελαφρύ πεζικό. Ο Αλέξανδρος κάλυπτε τα πλευρά της φάλαγγας με ελαφρύ πεζικό ειδικά σε περιοχές όπου το έδαφος ήταν ακατάλληλο για συμπαγείς σχηματισμούς Ο Αλέξανδρος χρησιμοποιούσε την φάλαγγα για να αγκιστρώσει τον εχθρό και με το ιππικό του εξεβίαζε το νικηφόρο αποτέλεσμα.
Η επαφή με του Ινδούς εισήγαγε ένα νέο όπλο: τον πολεμικό ελέφαντα. Οι ελέφαντες τρομοκρατούσαν ανθρώπους και ζώα αλλά αποδείχτηκαν ευάλωτοι σε ελαφρούς πεζούς. Τα Ελληνιστικά βασίλεια της Ανατολής προτιμούσαν να διαθέτουν τα χρήματά τους για την δημιουργία ιππικού και ελεφάντων και παραμέλησαν το πεζικό. Η φάλαγγα διατηρήθηκε λόγω του χαμηλού της κόστους και τις ευκολίας εκπαίδευσης των στελεχών της. Αυτή η αντιμετώπιση έμελε να έχει συνέπειες. Ο Πλούταρχος στη βιογραφία του Φλαμινίνου περιγράφει τους φαλαγγίτες των Σελευκιδών σαν απόλεμους Σύρους που φέρουν μακεδονικά όπλα. O μόνος νεωτερισμός της Ελληνιστικής περιόδου ήταν οι θυρεοφόροι. Ήταν πελταστές που έφεραν μία ελλειψοειδή ασπίδα ή μερικές φορές ορθογώνια που εκαλείτω θυρεός. Κατά την διάρκεια του 2ου Π.Χ. αιώνα έφεραν και θώρακα και εκαλούντο θωρακίτες.
Η Ρωμαϊκή προσέγγιση
Στα τέλη του 6ου προχριστιανικού αιώνα οι Ρωμαίοι είδαν από κοντά την αποτελεσματικότητα της φάλαγγας καθώς οι σύμμαχοί τους Κυμαίοι τους βοήθησαν να νικήσουν τους Ετρούσκους. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τον ελληνικό τρόπο μάχης. Το 390 Π.Χ. όμως η ανεπαρκώς διοικούμενη και άσχημα εκπαιδευμένη φάλαγγά τους συνετρίβη από τα άτακτα στίφη των Κελτών στον ποταμό Αλλία(3). Σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο Κάμιλλος θεωρείται ο αναμορφωτής του Ρωμαϊκού στρατού αλλά πιθανόν οι μεταρρυθμίσεις ήταν προϊόν βραδείας εξελίξεως αρκετών ετών. Oι πληροφορίες για τον Ρωμαϊκό στρατό της Ελληνιστικής περιόδου προέρχονται από τον Πολύβιο(4). Οι Ρωμαίοι εγκατέλειψαν τους άκαμπτους σχηματισμούς δορυφόρων για το πιο ευέλικτο σύστημα των σπειρών (maniples) και έδωσαν προτεραιότητα στην ικανότητα του στρατιώτη να ανταπεξέρχεται σαν άτομο στο πεδίο της μάχης. Υποχρέωναν δε κάθε πολίτη κάτω των 46 ετών και εισόδημα άνω των τετρακοσίων δραχμών σε δέκα χρόνια υπηρεσίας στο ιππικό ή δεκαέξι χρόνια στο πεζικό. Υπεύθυνοι για αυτό ήταν οι οι τιμητές και οι χιλίαρχοι. Απαγορευόταν δε η διεκδίκηση δημοσίου αξιώματος σε οποιοδήποτε δεν είχε υπηρετήσει σε τουλάχιστον δώδεκα εκστρατείες. Το γεγονός ότι κανείς δεν μπορούσε να αναδειχτεί αν είχε λάβει μέρος σε εκστραστείες εξασφάλιζε καλούς ηγήτορες που είχαν αποδείξει την αξία τους.
Η λεγεώνα της Ελληνιστικής περιόδου είχε στη δύναμή της περίπου 4000 πεζούς και 300 ιππείς και ήταν μία μονάδα συνδυασμένων όπλων δηλαδή ελαφρού πεζικού, βαρέως πεζικού και ιππικού. ΟΙ ελαφροί πεζοί (velites) ήταν οπλισμένοι με ακόντια και εγχειρίδια. Έφεραν δε δέρματα ζώων για να αναγνωρίζονται και η προστασία τους ήταν μόνο μια στρογγυλή ασπίδα με ομφαλό στο κέντρο. Οι άντρες του βαρέως πεζικού ήταν χωρισμένοι σε δύο υποκατηγορίες τους hastati και τους principes Οι πρώτοι έφεραν κράνος ορθογώνια ασπίδα που κάλυπτε μεγάλο μέρος του σώματος και ήταν οπλισμένοι με το «ισπανικό ξίφος» και δύο βαριά ακόντια. Η μόνη τους θωράκιση ήταν μια τετράγωνη μεταλλική πλάκα στο στήθος, αναρτημένη με δερμάτινα λουριά. Οι principes ήταν οπλισμένοι όπως οι hastati αλλά έφεραν επιπλέον πλήρη αλυσιδωτό θώρακα (lorica hamata). Τέλος οι μεγαλύτεροι σε ηλικία και πιο έμπειροι ονομάζονταν triarii και ήταν οπλισμένοι με δόρατα αντί για ακόντια. Αναλογούσαν εξακόσιοι triarii σε κάθε λεγεώνα. Το ακόντιο του βαρέως πεζικού ονομαζόταν υσσός (pilum) και αποτελείτο από ένα βαρύ ξύλινο στέλεχος και μία εξεραιτικά λεπτή σιδερένια αιχμή. Η αιχμή λύγιζε κατά την κρούση και πολλές φορές αγκιστρωνόταν στις ασπίδες. Ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αφαιρεθεί κατά την συμπλοκή και καθιστούσε τον εχθρό ανυπεράσπιστο στους λεγεωνάριους που εφορμούσαν με τα ξίφη τους. Το ξίφος εφέρετο αναρτημένο μπροστά στο δεξιό μηρό και ο λεγεωνάριος μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την αιχμή και την κόψη. Επιπλέον οι hastati, οι principes και οι triarii έφεραν μπρούτζινη περικεφαλαία με φτερά που τους έκαναν να μοιάζουν ψηλότεροι και φοβεροί στον εχθρό.
Το Ρωμαϊκό ιππικό αρχικά, ήταν ένα είδος ταχυκίνητου πεζικού. Άλλες αποστολές του περιελάμβαναν την ανίχνευση την διενέργεια επιδρομών. Η εκτέλεση περιπολιών και έλεγχος των σκοπών κατά τη νύχτα ήταν επίσης ευθύνη του ιππικού. Σιγά σιγά όμως άρχισε να μετατρέπεται σε βαρύ ιππικό με προσθήκη θώρακος και ελαφριών ασπίδων όπως το Ελληνικό ιππικό. Συνήθως οι Ρωμαίοι στρατολογούσαν καλό ιππικό από τους συμμάχους τους καθώς υστερούσαν σε αυτό το όπλο. Οι Ρωμαίοι επίσης έπαιρναν πολύ σοβαρά την ασφάλεια κατά την νύχτα. Αν κάποιος σκοπός ήταν αμελής το πρωί εκτελέιτω. Δεν έστηναν σκηνές προτού οχυρώσουν το στρατόπεδο τους. Κάθε στρατιώτης έφερε δύο ξύλινους πασσάλους και σκαπανικά εργαλεία για τη διάνοιξη τάφρου. Αυτό τους επέτρεπε να οχυρώνουν το στρατόπεδο τους όπου κι αν βρίσκονταν σε αντίθεση με τους Έλληνες που έψαχναν να βρουν φύση οχυρή θέση στρατοπέδευσης και έφραζαν την περίμετρο χαλαρά με πεσμένους κορμούς δένδρων-αν έβρισκαν. Η διαρρύθμιση των Ρωμαϊκών στρατοπέδων ήταν πάντα η ίδια ώστε κάθε στρατιώτης να ξέρει που είναι η θέση του και θέση των διοικητών του, όπου κι αν βρίσκεται, ακόμη κι αν μετατίθετο σε άλλο σχηματισμό. Οι Ρωμαίοι φρόντιζαν το σύστημα της πειθαρχίας και των κανονισμών στρατοπεδίας να εφαρμόζεται και στους συμμάχους τους. Η τακτική των Ρωμαίων ήταν να καλύπτουν τα πλευρά του βαρέως πεζικού με ιππικό και ακροβολιστές. Το πεζικό ήταν το κύριο επιθετικό όπλο. Πρώτα έμπαιναν στη μάχη οι hastati. Εξακόντιζαν τους υσσούς τους και μετά επιτίθονταν με τα ξίφη τους. Αν δεν κατάφερναν να λυγίσουν τον αντίπαλο εμπλέκονταν με τη σειρά τους οι principes που πολεμούσαν με τον ίδιο τρόπο. Αν οι μάχη έπαιρνε άσχημη τροπή υποχωρούσαν καλυπτόμενοι από τους δορυφόρους triarii. Αυτό εμπόδιζε την άτακτη φυγή που κατέληγε σε καταστροφή σε περίπτωσης ήττας.
Η Σύγκρουση
Όπως είδαμε παραπάνω οι προσεγγίσεις των Ελλήνων και των Ρωμαίων στον πόλεμο διέφεραν σημαντικά. Οι Έλληνες συνηθισμένοι από τις συγκρούσεις μεταξύ τους έκριναν την έκβαση ενός πολέμου με μια ή δύο αποφασιστικές μάχες. Αν δεν μπορούσαν αν επικρατήσουν συνθηκολογούσαν για να πολεμήσουν αργότερα με πιο ευνοϊκές συνθήκες. Η εμπειρία τους προερχόταν από τα Μηδικά και τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου όπου όλα κρίθηκαν σε τρεις το πολύ αποφασιστικές μάχες σε κάθε περίπτωση. Οι Ρωμαίοι αντίθετα που αγωνιζόντουσαν να αποσπάσουν καλλιεργήσιμα εδάφη από τους γείτονές τους και πολεμούσαν με σκοπό να εκμηδενίσουν τον αντίπαλο ώστε να μην διαμφισβητήσει τα εδάφη τους στο μέλλον. Σκοπός τους ήταν να επιβάλλουν τους δικούς τους όρους ειρήνευσης. Το πολιτικό τους σύστημα παρείχε εξαιρετική για την εποχή σταθερότητα που τους επέτρεπε να ασχολούνται με την καταπολέμηση των εχθρών τους απαλλαγμένοι από εσωτερικά προβλήματα. Το άστρο της Ρώμης ανέτειλε όταν στους γείτονες της επικρατούσε σκοτάδι και χάος λόγω της πολιτικής τους αστάθειας. Οι συνεχείς εμφύλιοι είχαν φθείρει τις δυνάμεις του Ελληνισμού. Το σύνολο του πληθυσμού ήταν χρεωμένοι ακτήμονες πάνω στους οποίους είχαν επιβληθεί τύραννοι με τη βοήθεια μισθοφόρων. Οι ακτήμονες ή επαναστατούσαν δημιουργώντας σχεδόν μόνιμη κατάσταση αστάθειας ή κυνηγούσαν την τύχη τους στους στρατούς των Ελληνιστικών αυτοκρατοριών αφήνοντας την κυρίως Ελλάδα απογυμνωμένη από άντρες. Στις Ιταλιωτικές αποικίες οι πολίτες είχαν εγκαταλείψει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις και στηρίζονταν σε μισθοφόρους για την άμυνά τους. Θεωρούσαν τους Έλληνες τη κυρίως Ελλάδας απλοϊκούς χωρικούς που τους πλήρωναν για να διακινδυνεύσουν αλλά και τους υποπτεύονταν ως πιθανούς τυράννους. Χαρακτηριστική είναι η αντιμετώπιση του Πύρρου από τους Ταραντίνους.(6)
Ο βασιλιάς Πύρρος
Ποταμοί μελάνης έχουν χυθεί για να εξηγήσουν την ανωτερότητα της λεγεώνας έναντι της φάλαγγας. Οι μελετητές όμως, οχυρώνονται πίσω από την ανάλυση του Πολύβιου (5) που σημειωτέον γράφτηκε για του Ρωμαίους κυρίως αναγνώστες του, και αναλώνονται σε θεωρητικές λεπτομέρειες. Οι υσσοί δεν κατάφεραν να διασπάσουν τη φάλαγγα. Σύγχρονες έρευνες έδειξαν ότι μόνο αθλητές Ολυμπιακής κλάσης με τα σύγχρονα ακόντια μπορούσαν να διατρήσουν θωρακίσεις με ευκολία. Οι ανακατασκευασμένοι υσσοί είχαν πενιχρά αποτελέσματα. Εξάλλου η σύγκρουση φαλαγγιτών και λεγεωνάριων ήταν μόνο μέρος της συνολικής εικόνας και δεν καθόριζε από μόνη της την έκβαση της μάχης. Το μέτωπο της λεγεώνας λόγω της χρήσης των υσσών είχε μεγλύτερο ανάπτυγμα από της φάλαγγας. Αυτό σήμενε ότι τα ελληνικά ελαφρά τμήματα αντιμετώπιζαν θωρακισμένους λεγεωνάριους και φυσικά υποχωρούσαν εκθέτοντας την φάλαγγα. Αυτό το γεγονός ήταν πολλές φορές καθοριστικός παράγοντας στις μάχες όπως θα φανεί στην ανάλυση.
Η σύγκρουση του Πύρρου με τους Ρωμαίους στη Ηράκλεια είναι η πρώτη φορά που τα δυο διαφορετικά συστήματα διεξαγωγής πολέμου έρχονται σε αντιπαράθεση. Απ΄όσο φαίνεται οι φάλαγγα του Πύρρου συγκρατεί τους λεγεωνάριους αρχικά πάνω στον ποταμό Σείρι.(7) Ο Πύρρος δεν μπόρεσε να παρέμβεi καθώς δέχτηκε επίθεση από έναν Ιταλό ιππέα και παραλίγο να σκοτωθεί. Η ιδέα του να αλλάξει αμφίεση με έναν αξιωματικό του παραλίγο να του κοστίσει τη μάχη όταν ο υφιστάμενος του εφονεύθει.(8) Στο διάστημα αυτό οι Ρωμαίοι μάλλον προκαλούν βαριές απώλειες στα ελαφρά τμήματα και ίσως απειλούν τα πλευρά του και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων γέρνει την πλάστιγγα υπέρ του. (9) Οι Ρωμαίοι χάρη στους δορυφόρους triarii καταφέρνουν να υποχωρήσουν με τάξη και να μην εκμηδενιστούν. Η μάχη αυτή απέδειξε ότι αν μη τι άλλο η λεγεώνα δεν εκμηδενιζόταν εύκολα και ότι η φάλαγγα είχε πρόβλημα στα υδάτινα κωλύματα αλλά έδειξε επίσης ότι η λεγεώνα δεν μπορούσε να διασπάσει το μέτωπο της φάλαγγας. Αν ο Πύρρος πίστευε ότι οι Ρωμαίοι θα υποχωρούσαν, η στάση του απεσταλμένου Φαβρίκιου που αντικατοπτρίζει το πνεύμα των Ρωμαίων της αποχής του διέλυσε τις αυταπάτες.
Οι Ρωμαίοι δεν δέχονται αμφισβήτηση του στρατού τους. Ο Φαβρίκιος προειδοποιεί τον Πύρρο για τη συνωμοσία του γιατρού Νικία εναντίον του, ώστε να μπορέσουν να δουν όλοι και κυρίως οι σύμμαχοί τους ότι οι Ρωμαίοι μπορούν να τον κατατροπώσουν στη μάχη.(10) Ο Πύρρος υπερεκτιμώντας τις δυνάμεις του και στη βιασύνη του να προελάσει και να νικήσει γρήγορα του Ρωμαίους συναντήθηκε μαζί τους στο Ασκλο. Ο Πλούταρχος περιγράφει το πεδίο της μάχης ως ακατάλληλο και αφηγείται τη μάχη σαν διήμερη σύγκρουση. (11) Ο Διονύσιος όμως ο Αλικαρνασσεύς μας δίνει πιο πολλές λεπτομέρειες και την περιγράφει σαν σύγκρουση μιας ημέρας.(12) Η ακαταλληλότητα του εδάφους πάλι δυσκόλευε τη φάλαγγα. Ο Πύρρος εξουδετέρωσε τα «αντι-ελεφαντικά» άρματα των Ρωμαίων αλλά αυτοί συγκέντρωσαν τις προσπάθειές τους ενάντια στους απρόθυμους συμμάχους του. Αφού κράτησαν απασχολημένο το ιππικό του Πύρρου στα άκρα της παράταξης, έδωσαν καιρό στο πεζικό τους να επιχειρήσει να επιβληθεί. Και πάλι οι λεγεωνάριο δεν μπόρεσαν να σπάσουν το μέτωπο των φαλάγγων αλλά και οι φάλαγγες υπέφεραν από πλευρικές επιθέσεις. Ο Πύρρος αφού δεν μπορούσε να επικρατήσει στα πλευρά αναλώθηκε σε μάχη φθοράς στο κέντρο και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων και των εφεδρειών σταθεροποίησε τη κατάσταση με μεγάλη όμως φθορά των Ελλήνων. Η απώλειά πάλι του ελληνικού στρατοπέδου αύξησε τις απώλειες καθώς οι τραυματίες δεν είχαν την απαραίτητη φροντίδα λόγω απώλειας των εφοδίων
Οι Ρωμαίοι έχασαν τη μάχη αλλά είχαν μάθει το μάθημά τους και το απέδειξαν λίγο αργότερα στο Beneventum όπου διάλεξαν το έδαφος. Είναι αλήθεια ότι ο Πύρρος είχε υποστεί φθορές από τις προηγηθείσες συγκρούσεις με τους Καρχηδονίους στη Σικελία και οι απώλειες που είχε στο στόλο του κατακερμάτισαν αρκετές μονάδες του (13) αλλά φαίνεται ότι οι ανιχνευτές του ήταν ανεπαρκείς αφού τον άφησαν να μπει σε τόσο ακατάλληλο χώρο για να πολεμήσει. Οι Ρωμαίοι εκμεταλλεύτηκαν την ευκινησία των σχηματισμών τους και άσκησαν πίεση στα πλευρά των φαλάγγων. Επίσης εξανάγκασαν του ελέφαντες του Πύρρου που είχαν μείνει χωρίς υποστήριξη να πέσουν πάνω σε Ελληνικά τμήματα. Η αξία των ευέλικτων σχηματισμών είχε αποδειχτεί. Αν δεν μπορούσαν να εκβιάσουν το μέτωπό της φάλαγγας μπορούσαν να την πολεμήσουν σε έδαφος που τους ευνοούσε. Ήταν πλέον φανερό ότι οι Έλληνες δεν είχαν πια στρατηγούς της κλάσης του Φιλίππου Β’ ή του Μ. Αλεξάνδρου. Με την εξουδετέρωση της Καρχηδόνας οι Ρωμαίοι ήταν έτοιμοι να επεκταθούν. Η Ρώμη εμφανίζονταν σαν μία δημοκρατία που θα βοηθούσε τους Έλληνες στον αγώνα τους κατά των αυταρχικών δεσποτών της Μακεδονίας και των Ελληνιστικών αυτοκρατοριών. Η συμβολή των Ελλήνων συμμάχων της Ρώμης στη επικράτησή της συνήθως αποσιωπάται.
Ο Φίλιππος Ε’ είχε ορθά προβλέψει ότι οι Ρωμαίοι με τη βοήθεια των Αιτωλών θα προσπαθούσαν να εισβάλουν από Δυσμάς με άξονα προέλασης την κοιλάδα του Αψου. Εδώ έχουμε μια τραγική επανάληψη των Θερμοπυλών. Ο Ρωμαϊκός συνασπισμός άρχισε να έχει δυσκολίες καθώς το έδαφος ευνοούσε του αμυνόμενους στην κοιλάδα του Αψου. Το αντιμακεδονικό κόμμα της Ηπείρου όμως, έστειλε οδηγό στον Φλαμινίνο που τον βοήθησε να περικυκλώσει και να εξουδετερώσει τους υπερασπιστές των στενών.(14) Το αρχαϊκό πνεύμα της ομόνοιας προ του βαρβάρου είχε πεθάνει. Οι Ρωμαίοι με το Αιτωλικό ιππικό εισέβαλαν στη Θεσσαλία και ο Φίλιππος αποπειράθηκε να τους σταματήσει στην τοποθεσία «Κυνός Κεφαλαί». Και πάλι η φάλαγγα υπερίσχυσε κατά μέτωπο της λεγεώνας. Μόλις όμως οι Αιτωλοί πλευροκόπησαν τους Μακεδόνες, η φάλαγγα συνετρίβει. Ο Λίβιος πιστεύει ότι φάλαγγα στην κατά μέτωπο σύγκρουση δεν κινδύνευε από τη λεγεώνα και αναφέρει το παράδειγμα του Ατρακα όπου οι φαλαγγίτες απέκρουσαν τους λεγωνάριους παρά το αριθμητικό τους μειονέκτημα αφου είχαν τα πλευρά τους εξασφαλισμένα.(15) Ο Λίβιος όμως υπογραμμίζει την ελλιπή απόδοση των ελαφρών Ελληνικών τμημάτων και την ανεπαρκή οχύρωση των Ελληνικών στρατοπέδων. (16)
Η ελλιπής ασφάλεια των στρατοπέδων ήταν και ο λόγος επικράτησης των Ρωμαίων στις Θερμοπύλες το 191 π.Χ. Η νυχτερινή Ρωμαϊκή επίθεση αιφνιδίασε τους Αιτωλούς που φρουρούσαν την Αννοπαία Ατραπό. Αλλά είναι σχεδόν βέβαιο ότι η φρούρηση ήταν πλημμελής με αποτέλεσμα η φρουρά να σφαγεί και το στενό να παραβιαστεί. Παρόμοια περίπτωση πλημμελούς φρούρησης που οδηγεί σε παραβίαση στενού έχουμε στον πόλεμο ενάντια στον Περσέα το 168 π.Χ. όταν οι Ρωμαίοι διαλύουν το στράτευμα του Μίλου.(17) Ο Περσέας παρουσιάζεται απο τον Πλούταρχο με μελανά χρώματα στο βίο το Αιμίλιου Παύλου. Η αλήθεια μάλλον είναι πως τον κατέτρεχαν φοβίες σχετικά με τη γνησιότητα της διαδοχής και για να γίνει αρεστός στην Ελλάδα εγκαταλείπει την παραδοσιακή φιλο-ολιγαρχική πολιτική του πατέρα του και υποστηρίζει τα λαϊκά ή «λαϊκίστικα» κατά πολλούς αιτήματα. Ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος τον θεωρούν ίσως όχι άδικα δημαγωγό και όχι βασιλιά. Οι πληροφορίες για τη δράση του Περσέα στην Πύδνα είναι αντιφατικές. Όλες όμως συγκλίνουν στο ότι ο Μακεδονικός στρατός ήταν ανεπαρκώς διοικούμενος. Οι λεγεωνάριοι κινδύνεψαν αρχικά από τις σάρισες αλλά ο Αιμίλιος Παύλος μάλλον είχε διδαχτεί καλά από τον Μ. Αλέξανδρο. Συγκράτησε την φάλαγγα στο κέντρο και αφού κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να την διασπάσει άσκησε πίεση στα πλευρά ειδικά στο σημείο όπου βρίσκονταν παρατεταγμένοι οι ελέφαντες των Αιτωλών συμμάχων του. Οι ελέφαντες νίκησαν το ιππικό του Περσέα και αποκάλυψαν το πλευρό της φάλαγγας. Κάποιος εκατόνταρχος Σάλλιος οδήγησε τους άντρες του στο κενό και υπερφαλάγγισε του Μακεδόνες. (18)
Ο δρόμος για την κατάκτηση της υπόλοιπης Ελλάδας ήταν πλέον ανοικτός. Καμία προσπάθεια δημιουργίας αντιρωμαϊκού μετώπου δεν έγινε. Οι ταγοί των Ελλήνων «περί άλλων ετύρβαζαν» και ενδιαφέρονταν μονάχα να πλουτίσουν εκμεταλλευόμενοι στυγνά του πολίτες όπως φαίνεται από τις περιγραφές του Πολύβιου.(19) Η Ελλάδα του 146 π.Χ. κατέρρευσε μέσα σε ένα χάος αλλοπρόσαλλων αποφάσεων και καιροσκοπίας. Οι στρατηγοί της Αχαϊκής Συμπολιτείας λόγω έλειψης ανδρών επιστράτευσαν δούλους. Είναι μάλλον απίθανο να διεθεταν οργανωμένη φάλαγγα και αν διέθεταν, οι άνδρες ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένοι και εκπαιδευμένοι. Οι τελευταίοι Ελληνικοί στρατοί ήταν πλέον ένοπλοι όχλοι που είχαν σκοπό τη λεηλασία και όχι την αντιμετώπιση των Ρωμαίων.(20) Δεν λοιπόν είναι μυστήριο η ολοκληρωτική συντριβή των στρατηγών Κριτόλαου και Δίαιου από τις λεγεώνες. Η επικράτηση της Ρώμης όπως αναφέρθηκε προηγουμένως οφείλεται περισσότερο στην ικανότητα των διοικητών της και στη σταθερότητα του πολιτικού της συστήματος και όχι στη ανωτερότητα της λεγεώνας έναντι της φάλαγγας. Οι Ρωμαίοι διοικητές διδάχτηκαν από τα λάθη τους και προσάρμοσαν τις τακτικές τους ώστε να εξουδετερώσουν τα πλεονεκτήματα των Ελληνικών στρατών. Ο Ρωμαϊκός στρατός διοικήτω από αξιωματικούς και όχι από δημαγωγούς. Αντίθετα οι Ελληνες δέν κατάφεραν να κάνουν υπέρβαση από τη φρατιαστική μικροπολιτική και έφτασαν σε σημείο να συμμαχούν με τους Ρωμαίους για την εξουδετέρωση των ομοεθνών τους.
Παραπομπές:
1. Ομήρου ΙΛΙΑΣ N 131-133, 145-150
2. Πολύαινου 2 38, 2
3. Πλούταρχος Κάμμιλλος 18, 19 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
4. Πολύβιος «Η Στρατιωτική οργάνωση των Ρωμαίων»/The Library of Original Sources, Oliver J. Thatcher 1901), σελ. 172-186
5. Πολύβιος 2ος Τόμος, μτφ. Evelyn S. Shuckburgh (London: Macmillan, 1889), σελ. 226-230.
6. Πλούταρχος Πύρρος 13 2-6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
7. Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 19 11.1-12.6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση1950
8. Πλούταρχος Πύρρος 16.6 –18.2 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
9. Φροντίνος «Στρατηγήματα» 2 4.9 J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
10. Πλούταρχος Πύρρος 21 7-15 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920 /Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 19 11.1- 12.6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση1950
11. Πλούταρχος Πύρρος 20 1-10 και 21. 1-6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920/Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 13.α 13β 13γ εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
12. Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 20 1 1-37 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση1950
13. Πλούταρχος Πύρρος 23.7- 24.8 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920 /Πολύβιος 1.23.4 μτφ. Evelyn S. Shuckburgh London: Macmillan, 1889
14. Πλούταρχος Τίτος Φλαμινίνος 4.4 – 5.2 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920 /Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 32 11.1 – 12.1 εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
15. Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 32 17.4 – 18.9 εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
16. Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 36.17.1 εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
17. Πλούταρχος Αιμίλιος Παύλος 16 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920/ Δίων Κάσσιος 19 τομ.2 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914 σελ. 313
18. Πλούταρχος Αιμίλιος Παύλος 23.8 36.4 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
19. Πολύβιος 20.4-6 38.1 μτφ. Evelyn S. Shuckburgh London: Macmillan, 1889
20. Πολύβιος 36.17, 38.15-16 39.8 μτφ. Evelyn S. Shuckburgh London: Macmillan, 1889/Παυσανίας «Ελλάδος Περιήγησις» 7.16.3 μτφ. John Dreyden London: Macmillan, 1889
Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός Ερευνητής
https://stefanosskarmintzos.wordpress.com/
Η Ελληνική προσέγγιση
Στο χώρο του Αιγαίου οι τακτικοί στρατοί εμφανίστηκαν από την εποχή του χαλκού. Το πεζικό πολεμούσε σε πυκνή τάξη και χρησιμοποιούσε μακριά δόρατα. Η πτώση των ανακτορικών κοινωνιών έφερε ένα χαώδη τρόπο διεξαγωγής της μάχης όπου κυριαρχούσαν οι βαριά οπλισμένοι και άρτια εκπαιδευμένοι αριστοκράτες. Ο σχεδόν κατάφρακτος άρχοντας αφού εξουδετέρωνε τους καλύτερους μαχητές του εχθρού οδηγούσε τους ακολούθους του στην κατατρόπωση των λιγότερο καλά οπλισμένων και εκπαιδευμένων εχθρικών τμημάτων. Ήδη όμως από την εποχή του του Ομήρου επανεμφανίζεται η πυκνή παράταξη που αναχαίτιζε αποτελεσματικά την ορμή του εχθρού.(1) Σύμφωνα όμως με το Ηρόδοτο ο Αργείος βασιλιάς Φείδωνας μετέτρεψε την πυκνή παράταξη των δορυφόρων πεζών σε επιθετικό όπλο. Η μάζα των δορυφόρων απωθούσε και συνέτριβε τους αραιότερους σχηματισμούς των αντιπάλων. Οι προσπάθειες αύξησης του αριθμού των βαριά οπλισμένων πεζών που έπρεπε να αγοράζουν οι ίδιοι τον οπλισμό τους ήταν και ένας από τους λόγους επικράτησης του δημοκρατικού πολιτεύματος στις πόλεις κράτη. Η αποτελεσματικότητα της φάλαγγας των οπλιτών φάνηκε κατά τους Περσικούς Πολέμους όπου στην κυριολεξία διαφύλαξε με την επικράτησή της τη βάση του Δυτικού πολιτισμού. Η πολεμική φιλοσοφία της Ανατολής ήταν ή συντριβή του εχθρού από μονάδες βαριά οπλισμένου ιππικού, αφού πρώτα ο εχθρός είχε καταπονηθεί από τους τοξότες του πεζικού.
Η μάχη του Μαραθώνα απέδειξε ότι το ελαφρά θωρακισμένο πεζικό της Ανατολής δεν μπορούσε να αντιπαραταχθεί στους οπλίτες σε ανοιχτό πεδίο. Σύγχρονα πειράματα απέδειξαν ότι τα τόξα της εποχής δεν μπορούσαν με τα βέλη να διατρήσουν 15 στρώματα λινού υφάσματος που συνήθως αποτελούσαν τον Ελληνικό θώρακα. Ούτε λόγος να γίνεται για την μεταλλική θωράκιση. Όσο οι οπλίτες ήταν σε συνασπισμό ήταν σχεδόν αδύνατο να εξουδετερωθούν από τοξότες. Η μάχη των Πλαταιών απέδειξε επίσης ούτε ότι οι έφιπποι αριστοκράτες πολεμιστές μπορούσαν να διασπάσουν πεζούς που διατηρούσαν την συνοχή τους. Κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου το ηθικό των οπλιτών και η εκπαίδευσή τους ήταν οι παράγοντες που καθόριζαν την έκβασή των μαχών. Σε αυτό το είδος μάχης κυριαρχούσαν οι Σπαρτιάτες αλλά η ήττα τους στη Σφακτηρία έδειξε ότι ένας καλός στρατηγός και η σωστή χρήση των ελαφρών τμημάτων μπορούσαν να εξουδετερώσουν την φάλαγγα. Ο μόνος νεωτερισμός υπήρξε η χρήση από τους Βοιωτούς της πυκνής παράταξης για την απόκτηση τοπικής υπεροχής. Η μέθοδος ονομάστηκε «λοξή φάλαγγα» και αποδίδεται στον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα αν και ο Θουκυδίδης θεωρεί πρώτο χρήστη της τον Βοιωτάρχη Παγώνδα στο Δήλιο.
Η επανάσταση όμως στις τακτικές ήρθε από το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β’. Ο Φίλιππος που διετέλεσε όμηρος στη Θήβα παρατήρησε ότι μόνο οι πρώτες δύο σειρές εμπλέκονταν στην «λοξή φάλαγγα». Οι υπόλοιποι οπλίτες απλώς βοηθούσαν στην άσκηση πίεσης στη φάλαγγα του αντιπάλου. Ο Φίλιππος διπλασίασε το μήκος του δόρατος και το ονόμασε σάρισα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την μετατόπιση του κέντρου βάρους και την ανάγκη χρήσης και των δύο χεριών για το χειρισμό του όπλου. Η ασπίδα περιορίστηκε σε μέγεθος και κρέμονταν πλέον από τον ώμο με έναν τελαμώνα και δεν έπαιζε πια ρόλο στον oθισμό. Αντίθετα όμως από την φάλαγγα των οπλιτών οι πέντε πρώτες σειρές μπορούσαν να εμπλακούν. Αυτό έδινε τοπική υπεροχή πέντε προς δύο ανά στίχο μαχητών. Ο νέος σχηματισμός έδειξε τα δόντια του συντρίβοντας το στρατό των Φωκέων στη Θεσσαλία και η μόνη φορά που αντιμετώπισε πρόβλημα ήταν όταν οι Φωκείς χρησιμοποίησαν καταπέλτες σαν υποστήριξη πυροβολικού και συνέτριψαν τη φάλαγγα. (2) Τόσο όμως ο Φίλιππος όσο και ο διάδοχός του Αλέξανδρος κατάλαβαν τους περιορισμούς του νέου σχηματισμού και ανέπτυξαν και άλλα είδη στρατευμάτων όπως ιππικό και ελαφρύ πεζικό. Ο Αλέξανδρος κάλυπτε τα πλευρά της φάλαγγας με ελαφρύ πεζικό ειδικά σε περιοχές όπου το έδαφος ήταν ακατάλληλο για συμπαγείς σχηματισμούς Ο Αλέξανδρος χρησιμοποιούσε την φάλαγγα για να αγκιστρώσει τον εχθρό και με το ιππικό του εξεβίαζε το νικηφόρο αποτέλεσμα.
Η επαφή με του Ινδούς εισήγαγε ένα νέο όπλο: τον πολεμικό ελέφαντα. Οι ελέφαντες τρομοκρατούσαν ανθρώπους και ζώα αλλά αποδείχτηκαν ευάλωτοι σε ελαφρούς πεζούς. Τα Ελληνιστικά βασίλεια της Ανατολής προτιμούσαν να διαθέτουν τα χρήματά τους για την δημιουργία ιππικού και ελεφάντων και παραμέλησαν το πεζικό. Η φάλαγγα διατηρήθηκε λόγω του χαμηλού της κόστους και τις ευκολίας εκπαίδευσης των στελεχών της. Αυτή η αντιμετώπιση έμελε να έχει συνέπειες. Ο Πλούταρχος στη βιογραφία του Φλαμινίνου περιγράφει τους φαλαγγίτες των Σελευκιδών σαν απόλεμους Σύρους που φέρουν μακεδονικά όπλα. O μόνος νεωτερισμός της Ελληνιστικής περιόδου ήταν οι θυρεοφόροι. Ήταν πελταστές που έφεραν μία ελλειψοειδή ασπίδα ή μερικές φορές ορθογώνια που εκαλείτω θυρεός. Κατά την διάρκεια του 2ου Π.Χ. αιώνα έφεραν και θώρακα και εκαλούντο θωρακίτες.
Η Ρωμαϊκή προσέγγιση
Στα τέλη του 6ου προχριστιανικού αιώνα οι Ρωμαίοι είδαν από κοντά την αποτελεσματικότητα της φάλαγγας καθώς οι σύμμαχοί τους Κυμαίοι τους βοήθησαν να νικήσουν τους Ετρούσκους. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τον ελληνικό τρόπο μάχης. Το 390 Π.Χ. όμως η ανεπαρκώς διοικούμενη και άσχημα εκπαιδευμένη φάλαγγά τους συνετρίβη από τα άτακτα στίφη των Κελτών στον ποταμό Αλλία(3). Σύμφωνα με τον Πλούταρχο ο Κάμιλλος θεωρείται ο αναμορφωτής του Ρωμαϊκού στρατού αλλά πιθανόν οι μεταρρυθμίσεις ήταν προϊόν βραδείας εξελίξεως αρκετών ετών. Oι πληροφορίες για τον Ρωμαϊκό στρατό της Ελληνιστικής περιόδου προέρχονται από τον Πολύβιο(4). Οι Ρωμαίοι εγκατέλειψαν τους άκαμπτους σχηματισμούς δορυφόρων για το πιο ευέλικτο σύστημα των σπειρών (maniples) και έδωσαν προτεραιότητα στην ικανότητα του στρατιώτη να ανταπεξέρχεται σαν άτομο στο πεδίο της μάχης. Υποχρέωναν δε κάθε πολίτη κάτω των 46 ετών και εισόδημα άνω των τετρακοσίων δραχμών σε δέκα χρόνια υπηρεσίας στο ιππικό ή δεκαέξι χρόνια στο πεζικό. Υπεύθυνοι για αυτό ήταν οι οι τιμητές και οι χιλίαρχοι. Απαγορευόταν δε η διεκδίκηση δημοσίου αξιώματος σε οποιοδήποτε δεν είχε υπηρετήσει σε τουλάχιστον δώδεκα εκστρατείες. Το γεγονός ότι κανείς δεν μπορούσε να αναδειχτεί αν είχε λάβει μέρος σε εκστραστείες εξασφάλιζε καλούς ηγήτορες που είχαν αποδείξει την αξία τους.
Η λεγεώνα της Ελληνιστικής περιόδου είχε στη δύναμή της περίπου 4000 πεζούς και 300 ιππείς και ήταν μία μονάδα συνδυασμένων όπλων δηλαδή ελαφρού πεζικού, βαρέως πεζικού και ιππικού. ΟΙ ελαφροί πεζοί (velites) ήταν οπλισμένοι με ακόντια και εγχειρίδια. Έφεραν δε δέρματα ζώων για να αναγνωρίζονται και η προστασία τους ήταν μόνο μια στρογγυλή ασπίδα με ομφαλό στο κέντρο. Οι άντρες του βαρέως πεζικού ήταν χωρισμένοι σε δύο υποκατηγορίες τους hastati και τους principes Οι πρώτοι έφεραν κράνος ορθογώνια ασπίδα που κάλυπτε μεγάλο μέρος του σώματος και ήταν οπλισμένοι με το «ισπανικό ξίφος» και δύο βαριά ακόντια. Η μόνη τους θωράκιση ήταν μια τετράγωνη μεταλλική πλάκα στο στήθος, αναρτημένη με δερμάτινα λουριά. Οι principes ήταν οπλισμένοι όπως οι hastati αλλά έφεραν επιπλέον πλήρη αλυσιδωτό θώρακα (lorica hamata). Τέλος οι μεγαλύτεροι σε ηλικία και πιο έμπειροι ονομάζονταν triarii και ήταν οπλισμένοι με δόρατα αντί για ακόντια. Αναλογούσαν εξακόσιοι triarii σε κάθε λεγεώνα. Το ακόντιο του βαρέως πεζικού ονομαζόταν υσσός (pilum) και αποτελείτο από ένα βαρύ ξύλινο στέλεχος και μία εξεραιτικά λεπτή σιδερένια αιχμή. Η αιχμή λύγιζε κατά την κρούση και πολλές φορές αγκιστρωνόταν στις ασπίδες. Ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αφαιρεθεί κατά την συμπλοκή και καθιστούσε τον εχθρό ανυπεράσπιστο στους λεγεωνάριους που εφορμούσαν με τα ξίφη τους. Το ξίφος εφέρετο αναρτημένο μπροστά στο δεξιό μηρό και ο λεγεωνάριος μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την αιχμή και την κόψη. Επιπλέον οι hastati, οι principes και οι triarii έφεραν μπρούτζινη περικεφαλαία με φτερά που τους έκαναν να μοιάζουν ψηλότεροι και φοβεροί στον εχθρό.
Το Ρωμαϊκό ιππικό αρχικά, ήταν ένα είδος ταχυκίνητου πεζικού. Άλλες αποστολές του περιελάμβαναν την ανίχνευση την διενέργεια επιδρομών. Η εκτέλεση περιπολιών και έλεγχος των σκοπών κατά τη νύχτα ήταν επίσης ευθύνη του ιππικού. Σιγά σιγά όμως άρχισε να μετατρέπεται σε βαρύ ιππικό με προσθήκη θώρακος και ελαφριών ασπίδων όπως το Ελληνικό ιππικό. Συνήθως οι Ρωμαίοι στρατολογούσαν καλό ιππικό από τους συμμάχους τους καθώς υστερούσαν σε αυτό το όπλο. Οι Ρωμαίοι επίσης έπαιρναν πολύ σοβαρά την ασφάλεια κατά την νύχτα. Αν κάποιος σκοπός ήταν αμελής το πρωί εκτελέιτω. Δεν έστηναν σκηνές προτού οχυρώσουν το στρατόπεδο τους. Κάθε στρατιώτης έφερε δύο ξύλινους πασσάλους και σκαπανικά εργαλεία για τη διάνοιξη τάφρου. Αυτό τους επέτρεπε να οχυρώνουν το στρατόπεδο τους όπου κι αν βρίσκονταν σε αντίθεση με τους Έλληνες που έψαχναν να βρουν φύση οχυρή θέση στρατοπέδευσης και έφραζαν την περίμετρο χαλαρά με πεσμένους κορμούς δένδρων-αν έβρισκαν. Η διαρρύθμιση των Ρωμαϊκών στρατοπέδων ήταν πάντα η ίδια ώστε κάθε στρατιώτης να ξέρει που είναι η θέση του και θέση των διοικητών του, όπου κι αν βρίσκεται, ακόμη κι αν μετατίθετο σε άλλο σχηματισμό. Οι Ρωμαίοι φρόντιζαν το σύστημα της πειθαρχίας και των κανονισμών στρατοπεδίας να εφαρμόζεται και στους συμμάχους τους. Η τακτική των Ρωμαίων ήταν να καλύπτουν τα πλευρά του βαρέως πεζικού με ιππικό και ακροβολιστές. Το πεζικό ήταν το κύριο επιθετικό όπλο. Πρώτα έμπαιναν στη μάχη οι hastati. Εξακόντιζαν τους υσσούς τους και μετά επιτίθονταν με τα ξίφη τους. Αν δεν κατάφερναν να λυγίσουν τον αντίπαλο εμπλέκονταν με τη σειρά τους οι principes που πολεμούσαν με τον ίδιο τρόπο. Αν οι μάχη έπαιρνε άσχημη τροπή υποχωρούσαν καλυπτόμενοι από τους δορυφόρους triarii. Αυτό εμπόδιζε την άτακτη φυγή που κατέληγε σε καταστροφή σε περίπτωσης ήττας.
Η Σύγκρουση
Όπως είδαμε παραπάνω οι προσεγγίσεις των Ελλήνων και των Ρωμαίων στον πόλεμο διέφεραν σημαντικά. Οι Έλληνες συνηθισμένοι από τις συγκρούσεις μεταξύ τους έκριναν την έκβαση ενός πολέμου με μια ή δύο αποφασιστικές μάχες. Αν δεν μπορούσαν αν επικρατήσουν συνθηκολογούσαν για να πολεμήσουν αργότερα με πιο ευνοϊκές συνθήκες. Η εμπειρία τους προερχόταν από τα Μηδικά και τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου όπου όλα κρίθηκαν σε τρεις το πολύ αποφασιστικές μάχες σε κάθε περίπτωση. Οι Ρωμαίοι αντίθετα που αγωνιζόντουσαν να αποσπάσουν καλλιεργήσιμα εδάφη από τους γείτονές τους και πολεμούσαν με σκοπό να εκμηδενίσουν τον αντίπαλο ώστε να μην διαμφισβητήσει τα εδάφη τους στο μέλλον. Σκοπός τους ήταν να επιβάλλουν τους δικούς τους όρους ειρήνευσης. Το πολιτικό τους σύστημα παρείχε εξαιρετική για την εποχή σταθερότητα που τους επέτρεπε να ασχολούνται με την καταπολέμηση των εχθρών τους απαλλαγμένοι από εσωτερικά προβλήματα. Το άστρο της Ρώμης ανέτειλε όταν στους γείτονες της επικρατούσε σκοτάδι και χάος λόγω της πολιτικής τους αστάθειας. Οι συνεχείς εμφύλιοι είχαν φθείρει τις δυνάμεις του Ελληνισμού. Το σύνολο του πληθυσμού ήταν χρεωμένοι ακτήμονες πάνω στους οποίους είχαν επιβληθεί τύραννοι με τη βοήθεια μισθοφόρων. Οι ακτήμονες ή επαναστατούσαν δημιουργώντας σχεδόν μόνιμη κατάσταση αστάθειας ή κυνηγούσαν την τύχη τους στους στρατούς των Ελληνιστικών αυτοκρατοριών αφήνοντας την κυρίως Ελλάδα απογυμνωμένη από άντρες. Στις Ιταλιωτικές αποικίες οι πολίτες είχαν εγκαταλείψει τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις και στηρίζονταν σε μισθοφόρους για την άμυνά τους. Θεωρούσαν τους Έλληνες τη κυρίως Ελλάδας απλοϊκούς χωρικούς που τους πλήρωναν για να διακινδυνεύσουν αλλά και τους υποπτεύονταν ως πιθανούς τυράννους. Χαρακτηριστική είναι η αντιμετώπιση του Πύρρου από τους Ταραντίνους.(6)
Ο βασιλιάς Πύρρος
Ποταμοί μελάνης έχουν χυθεί για να εξηγήσουν την ανωτερότητα της λεγεώνας έναντι της φάλαγγας. Οι μελετητές όμως, οχυρώνονται πίσω από την ανάλυση του Πολύβιου (5) που σημειωτέον γράφτηκε για του Ρωμαίους κυρίως αναγνώστες του, και αναλώνονται σε θεωρητικές λεπτομέρειες. Οι υσσοί δεν κατάφεραν να διασπάσουν τη φάλαγγα. Σύγχρονες έρευνες έδειξαν ότι μόνο αθλητές Ολυμπιακής κλάσης με τα σύγχρονα ακόντια μπορούσαν να διατρήσουν θωρακίσεις με ευκολία. Οι ανακατασκευασμένοι υσσοί είχαν πενιχρά αποτελέσματα. Εξάλλου η σύγκρουση φαλαγγιτών και λεγεωνάριων ήταν μόνο μέρος της συνολικής εικόνας και δεν καθόριζε από μόνη της την έκβαση της μάχης. Το μέτωπο της λεγεώνας λόγω της χρήσης των υσσών είχε μεγλύτερο ανάπτυγμα από της φάλαγγας. Αυτό σήμενε ότι τα ελληνικά ελαφρά τμήματα αντιμετώπιζαν θωρακισμένους λεγεωνάριους και φυσικά υποχωρούσαν εκθέτοντας την φάλαγγα. Αυτό το γεγονός ήταν πολλές φορές καθοριστικός παράγοντας στις μάχες όπως θα φανεί στην ανάλυση.
Η σύγκρουση του Πύρρου με τους Ρωμαίους στη Ηράκλεια είναι η πρώτη φορά που τα δυο διαφορετικά συστήματα διεξαγωγής πολέμου έρχονται σε αντιπαράθεση. Απ΄όσο φαίνεται οι φάλαγγα του Πύρρου συγκρατεί τους λεγεωνάριους αρχικά πάνω στον ποταμό Σείρι.(7) Ο Πύρρος δεν μπόρεσε να παρέμβεi καθώς δέχτηκε επίθεση από έναν Ιταλό ιππέα και παραλίγο να σκοτωθεί. Η ιδέα του να αλλάξει αμφίεση με έναν αξιωματικό του παραλίγο να του κοστίσει τη μάχη όταν ο υφιστάμενος του εφονεύθει.(8) Στο διάστημα αυτό οι Ρωμαίοι μάλλον προκαλούν βαριές απώλειες στα ελαφρά τμήματα και ίσως απειλούν τα πλευρά του και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων γέρνει την πλάστιγγα υπέρ του. (9) Οι Ρωμαίοι χάρη στους δορυφόρους triarii καταφέρνουν να υποχωρήσουν με τάξη και να μην εκμηδενιστούν. Η μάχη αυτή απέδειξε ότι αν μη τι άλλο η λεγεώνα δεν εκμηδενιζόταν εύκολα και ότι η φάλαγγα είχε πρόβλημα στα υδάτινα κωλύματα αλλά έδειξε επίσης ότι η λεγεώνα δεν μπορούσε να διασπάσει το μέτωπο της φάλαγγας. Αν ο Πύρρος πίστευε ότι οι Ρωμαίοι θα υποχωρούσαν, η στάση του απεσταλμένου Φαβρίκιου που αντικατοπτρίζει το πνεύμα των Ρωμαίων της αποχής του διέλυσε τις αυταπάτες.
Οι Ρωμαίοι δεν δέχονται αμφισβήτηση του στρατού τους. Ο Φαβρίκιος προειδοποιεί τον Πύρρο για τη συνωμοσία του γιατρού Νικία εναντίον του, ώστε να μπορέσουν να δουν όλοι και κυρίως οι σύμμαχοί τους ότι οι Ρωμαίοι μπορούν να τον κατατροπώσουν στη μάχη.(10) Ο Πύρρος υπερεκτιμώντας τις δυνάμεις του και στη βιασύνη του να προελάσει και να νικήσει γρήγορα του Ρωμαίους συναντήθηκε μαζί τους στο Ασκλο. Ο Πλούταρχος περιγράφει το πεδίο της μάχης ως ακατάλληλο και αφηγείται τη μάχη σαν διήμερη σύγκρουση. (11) Ο Διονύσιος όμως ο Αλικαρνασσεύς μας δίνει πιο πολλές λεπτομέρειες και την περιγράφει σαν σύγκρουση μιας ημέρας.(12) Η ακαταλληλότητα του εδάφους πάλι δυσκόλευε τη φάλαγγα. Ο Πύρρος εξουδετέρωσε τα «αντι-ελεφαντικά» άρματα των Ρωμαίων αλλά αυτοί συγκέντρωσαν τις προσπάθειές τους ενάντια στους απρόθυμους συμμάχους του. Αφού κράτησαν απασχολημένο το ιππικό του Πύρρου στα άκρα της παράταξης, έδωσαν καιρό στο πεζικό τους να επιχειρήσει να επιβληθεί. Και πάλι οι λεγεωνάριο δεν μπόρεσαν να σπάσουν το μέτωπο των φαλάγγων αλλά και οι φάλαγγες υπέφεραν από πλευρικές επιθέσεις. Ο Πύρρος αφού δεν μπορούσε να επικρατήσει στα πλευρά αναλώθηκε σε μάχη φθοράς στο κέντρο και μόνο η επέμβαση των ελεφάντων και των εφεδρειών σταθεροποίησε τη κατάσταση με μεγάλη όμως φθορά των Ελλήνων. Η απώλειά πάλι του ελληνικού στρατοπέδου αύξησε τις απώλειες καθώς οι τραυματίες δεν είχαν την απαραίτητη φροντίδα λόγω απώλειας των εφοδίων
Οι Ρωμαίοι έχασαν τη μάχη αλλά είχαν μάθει το μάθημά τους και το απέδειξαν λίγο αργότερα στο Beneventum όπου διάλεξαν το έδαφος. Είναι αλήθεια ότι ο Πύρρος είχε υποστεί φθορές από τις προηγηθείσες συγκρούσεις με τους Καρχηδονίους στη Σικελία και οι απώλειες που είχε στο στόλο του κατακερμάτισαν αρκετές μονάδες του (13) αλλά φαίνεται ότι οι ανιχνευτές του ήταν ανεπαρκείς αφού τον άφησαν να μπει σε τόσο ακατάλληλο χώρο για να πολεμήσει. Οι Ρωμαίοι εκμεταλλεύτηκαν την ευκινησία των σχηματισμών τους και άσκησαν πίεση στα πλευρά των φαλάγγων. Επίσης εξανάγκασαν του ελέφαντες του Πύρρου που είχαν μείνει χωρίς υποστήριξη να πέσουν πάνω σε Ελληνικά τμήματα. Η αξία των ευέλικτων σχηματισμών είχε αποδειχτεί. Αν δεν μπορούσαν να εκβιάσουν το μέτωπό της φάλαγγας μπορούσαν να την πολεμήσουν σε έδαφος που τους ευνοούσε. Ήταν πλέον φανερό ότι οι Έλληνες δεν είχαν πια στρατηγούς της κλάσης του Φιλίππου Β’ ή του Μ. Αλεξάνδρου. Με την εξουδετέρωση της Καρχηδόνας οι Ρωμαίοι ήταν έτοιμοι να επεκταθούν. Η Ρώμη εμφανίζονταν σαν μία δημοκρατία που θα βοηθούσε τους Έλληνες στον αγώνα τους κατά των αυταρχικών δεσποτών της Μακεδονίας και των Ελληνιστικών αυτοκρατοριών. Η συμβολή των Ελλήνων συμμάχων της Ρώμης στη επικράτησή της συνήθως αποσιωπάται.
Ο Φίλιππος Ε’ είχε ορθά προβλέψει ότι οι Ρωμαίοι με τη βοήθεια των Αιτωλών θα προσπαθούσαν να εισβάλουν από Δυσμάς με άξονα προέλασης την κοιλάδα του Αψου. Εδώ έχουμε μια τραγική επανάληψη των Θερμοπυλών. Ο Ρωμαϊκός συνασπισμός άρχισε να έχει δυσκολίες καθώς το έδαφος ευνοούσε του αμυνόμενους στην κοιλάδα του Αψου. Το αντιμακεδονικό κόμμα της Ηπείρου όμως, έστειλε οδηγό στον Φλαμινίνο που τον βοήθησε να περικυκλώσει και να εξουδετερώσει τους υπερασπιστές των στενών.(14) Το αρχαϊκό πνεύμα της ομόνοιας προ του βαρβάρου είχε πεθάνει. Οι Ρωμαίοι με το Αιτωλικό ιππικό εισέβαλαν στη Θεσσαλία και ο Φίλιππος αποπειράθηκε να τους σταματήσει στην τοποθεσία «Κυνός Κεφαλαί». Και πάλι η φάλαγγα υπερίσχυσε κατά μέτωπο της λεγεώνας. Μόλις όμως οι Αιτωλοί πλευροκόπησαν τους Μακεδόνες, η φάλαγγα συνετρίβει. Ο Λίβιος πιστεύει ότι φάλαγγα στην κατά μέτωπο σύγκρουση δεν κινδύνευε από τη λεγεώνα και αναφέρει το παράδειγμα του Ατρακα όπου οι φαλαγγίτες απέκρουσαν τους λεγωνάριους παρά το αριθμητικό τους μειονέκτημα αφου είχαν τα πλευρά τους εξασφαλισμένα.(15) Ο Λίβιος όμως υπογραμμίζει την ελλιπή απόδοση των ελαφρών Ελληνικών τμημάτων και την ανεπαρκή οχύρωση των Ελληνικών στρατοπέδων. (16)
Η ελλιπής ασφάλεια των στρατοπέδων ήταν και ο λόγος επικράτησης των Ρωμαίων στις Θερμοπύλες το 191 π.Χ. Η νυχτερινή Ρωμαϊκή επίθεση αιφνιδίασε τους Αιτωλούς που φρουρούσαν την Αννοπαία Ατραπό. Αλλά είναι σχεδόν βέβαιο ότι η φρούρηση ήταν πλημμελής με αποτέλεσμα η φρουρά να σφαγεί και το στενό να παραβιαστεί. Παρόμοια περίπτωση πλημμελούς φρούρησης που οδηγεί σε παραβίαση στενού έχουμε στον πόλεμο ενάντια στον Περσέα το 168 π.Χ. όταν οι Ρωμαίοι διαλύουν το στράτευμα του Μίλου.(17) Ο Περσέας παρουσιάζεται απο τον Πλούταρχο με μελανά χρώματα στο βίο το Αιμίλιου Παύλου. Η αλήθεια μάλλον είναι πως τον κατέτρεχαν φοβίες σχετικά με τη γνησιότητα της διαδοχής και για να γίνει αρεστός στην Ελλάδα εγκαταλείπει την παραδοσιακή φιλο-ολιγαρχική πολιτική του πατέρα του και υποστηρίζει τα λαϊκά ή «λαϊκίστικα» κατά πολλούς αιτήματα. Ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος τον θεωρούν ίσως όχι άδικα δημαγωγό και όχι βασιλιά. Οι πληροφορίες για τη δράση του Περσέα στην Πύδνα είναι αντιφατικές. Όλες όμως συγκλίνουν στο ότι ο Μακεδονικός στρατός ήταν ανεπαρκώς διοικούμενος. Οι λεγεωνάριοι κινδύνεψαν αρχικά από τις σάρισες αλλά ο Αιμίλιος Παύλος μάλλον είχε διδαχτεί καλά από τον Μ. Αλέξανδρο. Συγκράτησε την φάλαγγα στο κέντρο και αφού κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να την διασπάσει άσκησε πίεση στα πλευρά ειδικά στο σημείο όπου βρίσκονταν παρατεταγμένοι οι ελέφαντες των Αιτωλών συμμάχων του. Οι ελέφαντες νίκησαν το ιππικό του Περσέα και αποκάλυψαν το πλευρό της φάλαγγας. Κάποιος εκατόνταρχος Σάλλιος οδήγησε τους άντρες του στο κενό και υπερφαλάγγισε του Μακεδόνες. (18)
Ο δρόμος για την κατάκτηση της υπόλοιπης Ελλάδας ήταν πλέον ανοικτός. Καμία προσπάθεια δημιουργίας αντιρωμαϊκού μετώπου δεν έγινε. Οι ταγοί των Ελλήνων «περί άλλων ετύρβαζαν» και ενδιαφέρονταν μονάχα να πλουτίσουν εκμεταλλευόμενοι στυγνά του πολίτες όπως φαίνεται από τις περιγραφές του Πολύβιου.(19) Η Ελλάδα του 146 π.Χ. κατέρρευσε μέσα σε ένα χάος αλλοπρόσαλλων αποφάσεων και καιροσκοπίας. Οι στρατηγοί της Αχαϊκής Συμπολιτείας λόγω έλειψης ανδρών επιστράτευσαν δούλους. Είναι μάλλον απίθανο να διεθεταν οργανωμένη φάλαγγα και αν διέθεταν, οι άνδρες ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένοι και εκπαιδευμένοι. Οι τελευταίοι Ελληνικοί στρατοί ήταν πλέον ένοπλοι όχλοι που είχαν σκοπό τη λεηλασία και όχι την αντιμετώπιση των Ρωμαίων.(20) Δεν λοιπόν είναι μυστήριο η ολοκληρωτική συντριβή των στρατηγών Κριτόλαου και Δίαιου από τις λεγεώνες. Η επικράτηση της Ρώμης όπως αναφέρθηκε προηγουμένως οφείλεται περισσότερο στην ικανότητα των διοικητών της και στη σταθερότητα του πολιτικού της συστήματος και όχι στη ανωτερότητα της λεγεώνας έναντι της φάλαγγας. Οι Ρωμαίοι διοικητές διδάχτηκαν από τα λάθη τους και προσάρμοσαν τις τακτικές τους ώστε να εξουδετερώσουν τα πλεονεκτήματα των Ελληνικών στρατών. Ο Ρωμαϊκός στρατός διοικήτω από αξιωματικούς και όχι από δημαγωγούς. Αντίθετα οι Ελληνες δέν κατάφεραν να κάνουν υπέρβαση από τη φρατιαστική μικροπολιτική και έφτασαν σε σημείο να συμμαχούν με τους Ρωμαίους για την εξουδετέρωση των ομοεθνών τους.
Παραπομπές:
1. Ομήρου ΙΛΙΑΣ N 131-133, 145-150
2. Πολύαινου 2 38, 2
3. Πλούταρχος Κάμμιλλος 18, 19 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
4. Πολύβιος «Η Στρατιωτική οργάνωση των Ρωμαίων»/The Library of Original Sources, Oliver J. Thatcher 1901), σελ. 172-186
5. Πολύβιος 2ος Τόμος, μτφ. Evelyn S. Shuckburgh (London: Macmillan, 1889), σελ. 226-230.
6. Πλούταρχος Πύρρος 13 2-6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
7. Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 19 11.1-12.6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση1950
8. Πλούταρχος Πύρρος 16.6 –18.2 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
9. Φροντίνος «Στρατηγήματα» 2 4.9 J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
10. Πλούταρχος Πύρρος 21 7-15 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920 /Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 19 11.1- 12.6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση1950
11. Πλούταρχος Πύρρος 20 1-10 και 21. 1-6 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920/Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 13.α 13β 13γ εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
12. Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς 20 1 1-37 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση1950
13. Πλούταρχος Πύρρος 23.7- 24.8 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920 /Πολύβιος 1.23.4 μτφ. Evelyn S. Shuckburgh London: Macmillan, 1889
14. Πλούταρχος Τίτος Φλαμινίνος 4.4 – 5.2 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920 /Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 32 11.1 – 12.1 εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
15. Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 32 17.4 – 18.9 εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
16. Λίβιος Ιστορία της Ρώμης 36.17.1 εκδ. J. M. Dent & Sons, Ltd., London, 1905
17. Πλούταρχος Αιμίλιος Παύλος 16 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920/ Δίων Κάσσιος 19 τομ.2 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914 σελ. 313
18. Πλούταρχος Αιμίλιος Παύλος 23.8 36.4 Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920
19. Πολύβιος 20.4-6 38.1 μτφ. Evelyn S. Shuckburgh London: Macmillan, 1889
20. Πολύβιος 36.17, 38.15-16 39.8 μτφ. Evelyn S. Shuckburgh London: Macmillan, 1889/Παυσανίας «Ελλάδος Περιήγησις» 7.16.3 μτφ. John Dreyden London: Macmillan, 1889
Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός Ερευνητής
https://stefanosskarmintzos.wordpress.com/
Είναι άξιο απορίας το πως επιβιωσαμε στον χρόνο και υπάρχουμε ακόμα!Άλλο άξιο απορίας είναι το πως ένας λαός με τόσο αυτοκαταστροφικες τάσεις δημιούργησε έναν πολιτισμό και μια κληρονομιά που δεν θα ξεχαστουν ποτέ.!
ReplyDelete12G