Πατριωτισμός και Εθνικισμός

Ο βασιλεύς της Σπάρτης Λεωνίδας

Ο Πατριωτισμός αποτελεί μία ηθική στάση απέναντι στην Πατρίδα και την εθνική ιστορία εκάστου ανθρώπου. Ο πατριώτης οφείλει να καλλιεργεί και να δυναμώνει την εθνική του συνείδηση, τον συνειδησιακό του δηλαδή δεσμό με την κοινότητα των ανθρώπων μέσα στην οποία έχει γεννηθεί και με την οποία τον συνδέουν κοινά στοιχεία καταγωγής, πολιτισμού, θρησκείας, ιστορίας και συλλογικών οραμάτων - στόχων. Η κοινότητα των ανθρώπων που συγκεντρώνει αυτά τα γνωρίσματα, όπως προείπαμε ονομάζεται Έθνος. Η έννοια του Πατριωτισμού αντιπροσωπεύει την δύναμη της Αγάπης. Αποτελεί έμφυτο συναίσθημα, αλλά και ανάγκη κάθε ανθρώπου, η οποία δημιουργεί μία φυσική αμφίδρομη σχέση μεταξύ του ανθρώπου, της γης του και του Έθνους του. Αυτή η αμφίδρομη σχέση γεννάει στον πατριώτη το αίσθημα του Εθνικισμού. Την ανάγκη δηλαδή να δράσει, να αγωνισθεί για το καλό της Πατρίδας και του Έθνους του.

Η έννοια του Εθνικισμού αντιπροσωπεύει την δύναμη του Έρωτος. Ποτίζει το έδαφος του συναισθήματος και της συνείδησης για να φυτρώσει βούληση και δράση. Έτσι αποτελεί την ενεργητική κατάφαση της ιδέας του Έθνους. Εθνικιστής δεν είναι μόνο ο έχων εθνική συνείδηση, αλλά αυτός που αδιακόπως ενεργεί και αγωνίζεται για την ελευθερία, την ανεξαρτησία, την προκοπή και την εξέλιξη του Έθνους του, ανάγοντας το συμφέρον αυτού ως πρώτιστο μεταξύ κάθε άλλου ατομικού ή συλλογικού συμφέροντος. Ως εκ τούτου η έννοια του Εθνικισμού δεν περιγράφει απλά μία θεωρητική άθροιση φιλοσοφικών και πολιτικών ιδεών, αλλά κυρίως μία ενεργητική ατομική ή συλλογική κατάσταση.

Ίων Δραγούμης και Εθνικισμός


Ο Ίων Δραγούμης θεωρείται ο πατέρας του νέου Ελληνικού Εθνικισμού.

Στην σύνδεση της ατομικής και της συλλογικής ενέργειας με τον Εθνικισμό, στάθηκε ιδιαίτερα ο Ίων Δραγούμης, που θεωρείται και ο πατέρας του νέου Ελληνικού Εθνικισμού. Η ατομική ή συλλογική ενέργεια έχει να κάνει με την κατά Λόγον ατομική ή συλλογική στάση ζωής, ο δε Δραγούμης σε αυτήν έβλεπε την ζωτική πηγή του Εθνικιστικού αισθήματος. «Οι ενεργητικοί άνθρωποι», έγραφε, «δεν μπορεί παρά να είναι εθνικισταί. Είτε το γνωρίζουν είτε όχι. Δεν μπορεί παρά να ζουν ανάμεσα στο Έθνος τους, κι εκεί να ξοδεύουν την δύναμή τους, κι από εκεί να παίρνουν δύναμη». Ο Δραγούμης τόσο με το παράδειγμα της ζωής του, όσο και με τα κείμενά του, προχώρησε κι ένα βήμα παραπέρα. Συνέδεσε το αίσθημα του Εθνικισμού με την ατομική ευθύνη, αλλά και με την διαδικασία της προσωπικής τελειοποίησης: «Μου αρέσει να ζω μέσα στο έθνος μου για τον εαυτό μου κι ακουμπώντας επάνω του να γίνομαι πιο άνθρωπος, δηλαδή κάτι περισσότερο ή τελειότερο από τον άνθρωπο. Ο καθένας γεννήθηκε σωτήρας του έθνους του. Λίγοι όμως ξέρουν πως γεννήθηκαν τέτοιοι, δηλαδή πως αυτοί θα το σώσουν, αν θέλουν. Πρέπει να φαντάζομαι πως από μένα μόνο εξαρτάται η σωτηρία του έθνους. Και αν δεν ήμουν εγώ, δεν θα ήταν κανένας άλλος που να το σώσει. Ή να μην κοιτάζω τι κάνουν οι άλλοι και να φαντάζομαι πως μόνο εγώ έχω το μεγάλο χρέος της σωτηρίας».

Αλέξανδρος Παπαναστασίου και Εθνικισμός

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου συνέγραψε την πληρέστερη ίσως ελληνική μελέτη περί Εθνικισμού.

Από κοινωνιολογικής απόψεως θα χρησιμοποιήσουμε τις αναφορές του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στην έννοια του Εθνικισμού, διότι περιέχουν την πληρέστερη ίσως ταξινόμηση των κοινωνιολογικών του εκφράσεων. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου στη κλασική πια μελέτη του «ο Εθνικισμός» διακρίνει τον Εθνικισμό σε πέντε κατηγορίες:

1) τον πολιτικό Εθνικισμό ο οποίος αποτελεί την βασικότερη μορφή και εντός του οποίου υπάγονται
- ο αμυντικός Εθνικισμός (οι προσπάθειες δηλ. των εθνών προς διατήρηση της ανεξαρτησίας τους),
- ο επαναστατικός Εθνικισμός (οι ενέργειες δηλ. προς την αποτίναξη ξένου ζυγού και την απόκτηση ανεξαρτησίας),
- ο απελευθερωτικός εθνικισμός (η τάση ελεύθερων λαών προς απελευθέρωση ομοεθνών πληθυσμών,
- ο ενωτικός Εθνικισμός (η τάση προς πολιτική ένωση με άλλους ομοεθνείς πληθυσμούς,
- ο αποχωριστικός Εθνικισμός (η απόφαση ελευθέρων εθνών, ενωμένων πολιτικώς με άλλα, για αποχωρισμό και ανεξάρτητη διαβίωση).

2) τον πνευματικό Εθνικισμό, ο οποίος εκφράζεται κυρίως ως γλωσσικός και αποτελεί την τάση προς επιβολή η διατήρηση της ιδιαίτερης γλώσσας ενός Έθνους, εντός των ορίων του. Ο πνευματικός Εθνικισμός εκδηλώνεται επίσης και στο επίπεδο των ηθών και εθίμων, της τέχνης και κάποιες φορές και της επιστήμης.

3) τον οικονομικό Εθνικισμό, που περιγράφει κυρίως την προτίμηση των πολιτών ενός εθνικού κράτους προς τα προϊόντα που αυτό παράγει.

4) τον κοινωνικό Εθνικισμό, ο οποίος εκδηλώνεται σε ιδιαίτερες περιπτώσεις και αφορά τον αποκλεισμό στο επίπεδο των οικογενειακών δεσμών ή των κοινωνικών σχέσεων, όλων ή συγκεκριμένων αλλοεθνών στοιχείων.

5)τον θρησκευτικό Εθνικισμό, ο οποίος αφορά περιπτώσεις εθνικών αντιθέσεων που συμπίπτουν με θρησκευτικές και περιγράφει την προσπάθεια επιβολής ή διατήρησης μίας συγκεκριμένης θρησκείας με την οποία ταυτίζεται ένα έθνος.

Εθνικισμός - Ιμπεριαλισμός

Ο Ίων Δραγούμης προσδίδει στον Εθνικισμό και μία οικουμενικότερη χροιά, τονίζοντας ότι ο Εθνικιστής δεν αγαπά απλά και μόνο το δικό του Έθνος, αλλά και έναν κόσμο φτιαγμένο από ελεύθερα και ανεξάρτητα έθνη και πολιτισμούς, σεβόμενος την ανεξαρτησία και τον πολιτισμό όλων των Εθνών: «Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης, γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους, υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι άνθρωπος». Ακριβώς εδώ έρχεται και η βαθιά αντίθεση του Εθνικισμού με τον Ιμπεριαλισμό. Πολλοί σκοπίμως ή εκ παραδρομής ταυτίζουν τον απελευθερωτικό ή και τον θρησκευτικό πολλές φορές Εθνικισμό με τον Ιμπεριαλισμό, την επεκτατική δηλαδή διάθεση ενός κράτους να επικρατήσει ή να κυριεύσει άλλα κράτη. Ο Αλ. Παπαναστασίου ξεκαθαρίζει χαρακτηριστικά: «Ο ιμπεριαλισμός και ο εθνικισμός έχουν την αυτήν ρίζαν, το κοινωνικόν ένστικτον. Αλλ’ ενώ ο εθνικισμός θέλει την σύμπτωσιν κρατικών και εθνικών ορίων, ο ιμπεριαλισμός επιδιώκει την επέκτασιν των κρατικών ορίων πέρα από τα Εθνικά. Ο εθνικισμός ενός έθνους αναγνωρίζει και συμβιβάζεται με όλους τους άλλους εθνικισμούς, ως εκ τούτου έχει αμυντικόν χαρακτήρα και ημπορεί να αποτελέση την βάσιν ειρηνικών σχέσεων των εθνών, αποτελεί τον αλτρουϊστικόν εθνικισμόν, όπως είπαν. Ο ιμπεριαλισμός ενός Κράτους αποτελεί κατ’ ανάγκην άρνησιν των άλλων ιμπεριαλισμών, ημπορεί να συμβιβασθεί με αυτούς μόνον προσωρινώς και διά τούτο έχει επιθετικόν χαρακτήρα».

Ο Εθνικισμός ως όρος προόδου

Το κοινωνικό ένστικτο που αναφέρει ο Παπαναστασίου είναι εκείνο που δημιουργεί τα Έθνη, αλλά και γεννά τον Εθνικισμό. Είναι το φυσικό ένστικτο των ανθρώπων να ζουν σε κοινωνίες, που όπως προείπαμε αποτελούνται από συνανθρώπους με τους οποίους υπάρχει ένας αριθμός ταυτίσεων: γλωσσικών, θρησκευτικών, καταγωγής, τρόπου ζωής και σκέψης κ.ο.κ. Αυτό το ένστικτο είναι που ωθεί τις ομάδες αυτές των ανθρώπων να αποφασίσουν ελεύθερα να σχηματίσουν ένα ξεχωριστό Εθνικό σύνολο αλλά και να ενεργήσουν, να αγωνιστούν ομαδικά για την επίτευξη της ανεξαρτησίας τους, της προκοπής και της εξέλιξής τους, να κινηθούν δηλαδή Εθνικιστικά. Ο Εθνικισμός λοιπόν αποτελεί ιστορικά, μορφή ζωτικής ενέργειας και εξέλιξης. Καμία στάσιμη, παθητική ή οπισθοδρομική κατάσταση δεν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως Εθνικιστική. Έθνη με ισχυρό Εθνικισμό δημιουργούν νέους πολιτισμούς, αναπτύσσουν το πνευματικό και βιοτικό τους επίπεδο, δημιουργούν δυνατούς και αποτελεσματικούς θεσμούς, αντιστέκονται, πρωτοπορούν, διεκδικούν πρωταγωνιστικό ρόλο στο παρόν, στην ιστορία, στο αύριο. Έθνη με έλλειψη Εθνικισμού είναι καταδικασμένα να ακολουθούν ως ουραγοί, να αναλώνονται σε ατομικές ή ταξικές φιλοδοξίες και συγκρούσεις, να αδυνατούν να αντισταθούν, να μένουν ουσιαστικά υπόδουλα και πολλές φορές να πεθαίνουν. «Δεν είναι λοιπόν ο πολιτικός εθνικισμός μόνον ζήτημα αισθήματος, αλλά και όρος προόδου και πολιτισμού» αναφέρει ο Παπαναστασίου. «Διά τούτο όσον περισσότερον προάγονται τα έθνη, τόσον περισσότερον αισθάνονται ότι έχουν υποχρέωσιν να αγωνίζωνται δια την ανεξαρτησίαν τους και δια τον πολιτισμόν τους».