Ο Ηράκλειτος, (540-475 π.κ.ε.) σε αντίθεση προς τους Ελεάτες φιλοσόφους που είχαν θεσπίσει την ακινησία του ΕΙΝΑΙ, κήρυξε το αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μη ουδέποτε το αυτό μένειν. Κάθε γέννηση, κατά τον Ηράκλειτο, είναι προϊόν των στοιχείων εκείνων της φύσεως που βρίσκονται σε συνεχή διαπάλη και αντίθεση. Από την πάλη των στοιχείων γεννιέται η αρμονία. Δίχως την «εναντιοδρομία» αυτή, όπως την λέγει, δε θα υπήρχε ζωή. Γι’ αυτό και εκθειάζει τον πόλεμο των στοιχείων ως πατέρα των πάντων, και ως κίνητρό τους το πυρ.
Περίσσεια θερμότητας σημαίνει περίσσεια κινήσεως και συνειδήσεως. Περίσσεια ψυχρού, σημαίνει ακινησία και νέκρα (σημ. Όλα τα δόγματα και όλοι οι –ισμοί είναι περίσσεια ψυχρού, δηλ. είναι ακίνητα και άρα νεκρά. -ισμός είναι και η λογική. Μερικοί πολύ γνωστοί –ισμοί, που κρατούν νεκρό τον άνθρωπο, χριστιανισμός, ελληνισμός, πολιτισμός, λογισμός, πρωταθλητισμός, σκεπτικισμός, κρατισμός, υλισμός, νατουραλισμός, διαφωτισμός, μινιμαλισμός, φουτουρισμός, ιμπεριαλισμός, σουρεαλισμός, κυνισμός, μεταλλισμός, διαλογισμός, σαδισμός, ισλαμισμός, ταοϊσμός, βουδισμός, ρομαντισμός και δεκάδες παγωμένα (ψυχρά) και άρα νεκρά συστήματα αποτελούν την ταφόπλακα της ανθρώπινης ψυχής. Αυτοί που είπαν σκοτεινό τον Ηράκλειτο είναι οι παγωμένοι, γιατί είναι αδύνατο για τον πάγο να καταλάβει την ζεστασιά και την ροή της φωτιάς.)
Ο Ηράκλειτος θεωρείται ως ένας από του πρωϊμότερους φιλοσόφους αναγνωρίζοντας την παγκοσμιότητα της αλλαγής και ανάπτυξης, διαμέσου εσωτερικών αντιφάσεων. Διαφώνησε με τους Θαλή, Αναξίμανδρο και Πυθαγόρα γύρω από τη φύση της τελικής ουσίας, αλλά αντί αυτής υποστήριζε ότι η φύση των πάντων αποτελεί την αλλαγή την ίδια. Χρησιμοποιεί το πυρ μεταφορικά παρά σαν λύση του υλικού μονισμού. Αυτό οδήγησε στη πεποίθηση ότι η αλλαγή είναι αληθής ενώ η σταθερότητα ψευδής. Για τον Ηράκλειτο τα πάντα βρίσκονται σε «ρευστότητα», όπως αφορίζει με το διάσημο «Τα Πάντα ρεί» ! Ο Ηράκλειτος έζησε στην Έφεσο, αθηναϊκή αποικία των παραλίων της Λυδίας στη Μικρά Ασία καταγόμενος από βασιλική οικογένεια. Φαίνεται ότι έζησε απόμακρη ζωή και έτρεφε βαθειά περιφρόνηση για τις μάζες και τους δημοκρατικούς θεσμούς του καιρού του, περιφρόνηση που συνοψίζεται στη φράση του «εἷς ἐμοὶ μύριοι, εἰ ἄριστος ἦ». …ένας μόνον άνθρωπος αξίζει δέκα χιλιάδες εφ’ όσον είναι ο καλύτερος. Οι ανατρεπτικές φιλοσοφικές του απόψεις και το δύσκολο του χαρακτήρα του δεν ευνόησαν βέβαια τη δημοτικότητά του. Αναφέρεται γι αυτόν ότι έγραφε τους αφορισμούς του σε λεπτά ελάσματα χρυσού πού διατηρούσε στα θησαυροφυλάκια του Ναού, σκέψεις πού θα γίνονταν γνωστές μόνον μετά το θάνατό του.
Η φιλοσοφική σκέψη του Ηρακλείτου περιστρέφεται γύρω από τέσσερα θεμελιώδη σημεία. Το γίγνεσθαι, τον πόλεμο (την αντιπαράθεση μεταξύ των αντιθέσεων),τον Λόγο και το πυρ–φωτιά (σαν «στοιχείο», σαν φυσική ουσία ταυτόσημη με τη διαφορετικότητα των υπαρχόντων πραγμάτων).
α) Το Γίγνεσθαι αποτελεί τη συνεχή μεταβολή όλων των πραγμάτων από μια κατάσταση στην άλλη. Όλος ο κόσμος αποτελεί μια συνεχή μεταβολή, τίποτα δεν παραμένει στην ίδια μορφή. (εκτός από τους –ισμούς) Η ίδια η ζωή αποτελεί μια συνεχή μεταβολή από μια κατάσταση στην άλλη. Τα Πάντα Ρεί, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν τα πάντα ρέουν και όλα χάνονται, ακατάπαυστα και είναι αυτή η συνεχής μεταβολή πού συνθέτει την ίδια την έννοια του κόσμου, την θεμελιώδη αρχή του, την έσχατη σημασία του. Όπως λέει ο Ηράκλειτος «Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ’ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)· ἀλλ’ ὀξύτητι καὶ τάχει μεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (μᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ’ ὕστερον, ἀλλ’ ἅμα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι». (…Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν’ αγγίξουμε δυο φορές μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής, (και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι απομακρύνεται.)
Το γίγνεσθαι για τον Ηράκλειτο συνιστά την αρχή στην οποία στηρίζεται ο κόσμος πού είναι η αρχή. Αυτή πού είναι ίδια και δεν μεταβάλλεται στο περιβάλλον των μεταβολών όλων των πραγμάτων, είναι η ίδια η μεταβολή. Κάθε πράγμα, πράγματι, βρίσκεται σε κάποιο σημείο της ύπαρξής του, σε μια κατάσταση η οποία αυτή είναι αντίθετη σε όλες τις άλλες, κάθε πράγμα όντας όλο, εκείνο πού δεν είναι το άλλο. Για να είναι κάτι, το κάθε πράγμα απαιτεί το πολλαπλό για να εξάγει την ιδιαιτερότητα του από την αντιπαράθεση με τα άλλα πράγματα. Αλλά προτού το ερμηνεύσουμε σαν αντανάκλαση στο χρόνο, η μαρτυρία του Ηρακλείτου παράγει μια αίσθηση του γίγνεσθαι ξεκάθαρη. Το γίγνεσθαι, η μετατροπή των πραγμάτων, καθορίζεται από την ίδια την αντιπαράθεση μεταξύ των πραγμάτων, η μεταβολή συμφύεται (απαιτητικά δεσμευμένη) στην αντιπαράθεση των αντιθέτων πραγμάτων.
β) Ο Πόλεμος, η εναντίωση μεταξύ των αντιθέτων. Συνεπώς κάθε πράγμα είναι αυτό πού είναι, διότι κατέχει άλλα πράγματα πού οροθετούν την ουσία, για παράδειγμα ξέρουμε ότι είναι ημέρα γιατί γνωρίζουμε τη νύχτα. Συνεπώς ορίζουμε την ημέρα σαν εκείνο πού αντιτίθεται στη νύχτα, εάν δεν υπήρχε η νύχτα δεν θα μπορούσαμε να ξέρουμε τι είναι η ημέρα. Ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι δεν θα υπήρχε φώς δίχως σκοτάδι, υγεία δίχως ασθένεια, χορτασμός δίχως πείνα, κάθε πράγμα προσεγγίζει τον ορισμό του από τη σύγκριση με τα άλλα. «πόλεμος πατήρ πάντων» είναι ένα επίσης από τα γνωστά ρητά του συνδέεται στην ουσία με το «τα πάντα ρει» καθώς τα πάντα στον Κόσμο είναι σε συνεχή κίνηση και διεργασία = σε πόλεμο. Κάθε πράγμα για να υπάρχει και να ορισθεί απαιτεί την ύπαρξη και άλλων πραγμάτων κατά τρόπο πού να εκφράζει τη ταυτότητά του σε σύγκριση με τα άλλα. Αυτή η έννοια ορίζεται από τον Ηράκλειτο ως πόλεμος, ή αντίθεση μεταξύ των αντιθέτων, (φλόγα - πάγος). Τα πράγματα υπάρχουν και συνεχώς υπεισέρχονται στα άλλα (για παράδειγμα η ημέρα υπεισέρχεται στη νύχτα, το κρύο στη ζέστη, το υγρό στο ξηρό), και είναι αυτή η έριδα πού δημιουργεί εκείνη την απαραίτητη ισορροπία πού διαιωνίζει την ύπαρξη κάθε πράγματος. (σημ. Αν στην δημιουργία δεν υπάρχει πόλεμος, δεν υπάρχει δημιουργία).
γ) Ο Λόγος. Ο ύψιστος νόμος πού κυβερνά τον κόσμο, αυτός πού εξισορροπεί τα αντίθετα επιτρέποντας την αρμονία στον κόσμο, ταυτίζεται με την ομιλία, τον λόγο. Σ’ αυτή τη λέξη μπορούν να αποδοθούν πολλαπλές έννοιες: διάλεξη, κρίση, ευφυΐα, νόμος, σκέψη, λογική, κανόνας θεμελιώδης των πάντων, όλες σημασίες πού εξομοιώνονται με την έννοια της κρίσεως πού αντικατοπτρίζει τη λειτουργία του κόσμου σε όλες του τις όψεις. Ο Ηράκλειτος διαιρεί τους ανθρώπους σε κοιμώμενους και εγερμένους (οι τελευταίοι είναι οι σοφοί, οι λίγοι, οι φλογεροί, ενώ οι πρώτοι οι κοινοί άνθρωποι, η μάζα, οι πολλοί, οι παγωμένοι). Ο νόμος πού εκφράζεται από το λόγο, δηλαδή την κατανόηση των αληθών σχέσεων πού εγκαθίστανται μεταξύ των πραγμάτων, είναι στη διάθεση όλων, αλλά δεν είναι ίδιοι όλοι οι άνθρωποι, μερικοί θεωρούν αυτό το νόμο καλύτερον από άλλους δυνάμει των αντιστοίχων διανοητικών ικανοτήτων. Όποιος θα είναι σε θέση να κατανοήσει το λόγο περισσότερο θα προσεγγίσει την αλήθεια και την αυθεντική σοφία.
Για τον Ηράκλειτο δεν είναι σοφός εκείνος πού γνωρίζει έναν μεγάλο αριθμό πραγμάτων,αλλά εκείνος πού γνωρίζει να συλλέγει καλύτερα από άλλους,τη φύση των σχέσεων πού εγκαθίστανται μεταξύ των πραγμάτων. Ο λόγος αντικατοπτρίζει και διασαφηνίζει, τη δομή όλων εκείνων των αντιθέσεων μεταξύ των πραγμάτων πού καθιστούν δυνατό το γίγνεσθαι και την ίδια τη ζωή στο σύμπαν, ο λόγος είναι η ίδια η δομή, ο νόμος πού εκφράζει το σύνολο των σχέσεων. Όλα τα πράγματα του κόσμου, όπως είδαμε, εξομοιούνται από την αντίθεση, δηλαδή από τις απαραίτητες σχέσεις πού εγκαθίστανται μεταξύ τους, ο λόγος αντιπροσωπεύει το σταθερό σύνολο αυτών των σχέσεων, τον ίδιο τους τον χάρτη. Η σχέση των ανθρώπων με τον λόγο εκφράζει τη σχέση με την αλήθεια. Ο νόμος και η τάξη των Πάντων είναι μια αιώνια Ομιλία (λόγος) πού προσφέρεται στην ακοή όλων. Οι περισσότεροι την ακροάζονται, αλλά δεν ξέρουν να την ακούσουν. Κάθε ημέρα την ανταμώνουν και πάραυτα δεν την καταλαβαίνουν. Ζουν συνεπώς με το όνειρο, χωριστοί όπως είναι από εκείνο πού είναι «κοινό», δηλαδή το νόμο των Πάντων.
δ) Το Πυρ (φωτιά) ως «στοιχείον». Εάν η ενιαία αρχή πού εξομοιώνει όλα τα πράγματα του κόσμου είναι το γίγνεσθαι, για τον Ηράκλειτο το φυσικό στοιχείο από το οποίο όλα τα άλλα στοιχεία αποτελούνται, είναι το πυρ. Αυτό διότι το πυρ θεωρείται ως στοιχείο αποσταθερωτικό, σε θέση να προκαλέσει εκείνη την αλλαγή πού επιτρέπει στα πράγματα να μετατραπούν από τη μια κατάσταση στην άλλη. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, από το πυρ ελευθερώνονται αέρια, τα αέρια γίνονται νερό, το νερό μόλις εξατμιστεί, αφήνει υπολείμματα πού πηγαίνουν να συνθέσουν όλα τα στερεά. Αυτή η ιδέα της φωτιάς, ως στοιχείου καταστρεπτικού και δημιουργικού, θα συνεχιστεί αργότερα από τους στωϊκούς, μαζί με την έννοια του λόγου.
Όταν ο Σωκράτης διάβασε το έργο του Ηράκλειτου, είπε: «αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω… Ωστόσο χρειάζεται να είσαι ένας δεινός κολυμβητής σαν αυτούς από τη Δήλο για να μην πνιγείς μέσα στο βιβλίο του».
Εκτός από το γνωστό, και αυτό κατά το ήμισυ, «Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν» Υπάρχουν πολλά αξιοπρόσεκτα και πλούσια για τροφή της σκέψης ποιητικά λόγια του Ηράκλειτου...
- τους καθεύδοντας εργάτας είναι και συνεργούς των εν τωι κόσμωι γινομένων (αυτοί που κοιμούνται είναι εργάτες και συνεργοί σε όσα γίνονται στον κόσμο)
- πάντων, α φέρουσιν ώραι (Όλα τα πράγματα έρχονται στην ώρα τους)
- όκωσπερ σάρμα είκη κεχυμένων ο κάλλιστος κόσμος (Σαν σκουπίδια τυχαία χυμένα είναι ο ομορφότερος κόσμος)
- ψυχής έστι λόγος εωυτόν αύξων (Η ψυχή έχει κάθε λόγο να αυξάνει τον εαυτό της)
- ανθρώπους μένει αποθανόντας, άσσα ουκ έλπονται ουδέ δοκέουσιν (Τους ανθρώπους όταν πεθάνουν τους περιμένουν πράγματα που δεν τα ελπίζουν και δεν τα υποθέτουν)
- αξύνετοι ακούσαντες κωφοίσιν εοίκασι• φάτις αυτοίσιν μαρτυρεί παρεόντας απείναι (οι ανόητοι κι αν ακούσουν με κουφούς μοιάζουν, έχουν τη φήμη πως και παρόντες είναι απόντες)
- ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν• ούτω βαθύν λόγον έχει (Της ψυχής τα πέρατα δεν θα τα βρεις, όποιο δρόμο κι αν πορευθείς, τόσο βαθύ λόγο έχει)
- παίδες τα αθύρματα άνδρες γενόμενοι απέρριψαν (Παιδικά παιχνίδια οι ανθρώπινες δοξασίες)
Περίσσεια θερμότητας σημαίνει περίσσεια κινήσεως και συνειδήσεως. Περίσσεια ψυχρού, σημαίνει ακινησία και νέκρα (σημ. Όλα τα δόγματα και όλοι οι –ισμοί είναι περίσσεια ψυχρού, δηλ. είναι ακίνητα και άρα νεκρά. -ισμός είναι και η λογική. Μερικοί πολύ γνωστοί –ισμοί, που κρατούν νεκρό τον άνθρωπο, χριστιανισμός, ελληνισμός, πολιτισμός, λογισμός, πρωταθλητισμός, σκεπτικισμός, κρατισμός, υλισμός, νατουραλισμός, διαφωτισμός, μινιμαλισμός, φουτουρισμός, ιμπεριαλισμός, σουρεαλισμός, κυνισμός, μεταλλισμός, διαλογισμός, σαδισμός, ισλαμισμός, ταοϊσμός, βουδισμός, ρομαντισμός και δεκάδες παγωμένα (ψυχρά) και άρα νεκρά συστήματα αποτελούν την ταφόπλακα της ανθρώπινης ψυχής. Αυτοί που είπαν σκοτεινό τον Ηράκλειτο είναι οι παγωμένοι, γιατί είναι αδύνατο για τον πάγο να καταλάβει την ζεστασιά και την ροή της φωτιάς.)
Ο Ηράκλειτος θεωρείται ως ένας από του πρωϊμότερους φιλοσόφους αναγνωρίζοντας την παγκοσμιότητα της αλλαγής και ανάπτυξης, διαμέσου εσωτερικών αντιφάσεων. Διαφώνησε με τους Θαλή, Αναξίμανδρο και Πυθαγόρα γύρω από τη φύση της τελικής ουσίας, αλλά αντί αυτής υποστήριζε ότι η φύση των πάντων αποτελεί την αλλαγή την ίδια. Χρησιμοποιεί το πυρ μεταφορικά παρά σαν λύση του υλικού μονισμού. Αυτό οδήγησε στη πεποίθηση ότι η αλλαγή είναι αληθής ενώ η σταθερότητα ψευδής. Για τον Ηράκλειτο τα πάντα βρίσκονται σε «ρευστότητα», όπως αφορίζει με το διάσημο «Τα Πάντα ρεί» ! Ο Ηράκλειτος έζησε στην Έφεσο, αθηναϊκή αποικία των παραλίων της Λυδίας στη Μικρά Ασία καταγόμενος από βασιλική οικογένεια. Φαίνεται ότι έζησε απόμακρη ζωή και έτρεφε βαθειά περιφρόνηση για τις μάζες και τους δημοκρατικούς θεσμούς του καιρού του, περιφρόνηση που συνοψίζεται στη φράση του «εἷς ἐμοὶ μύριοι, εἰ ἄριστος ἦ». …ένας μόνον άνθρωπος αξίζει δέκα χιλιάδες εφ’ όσον είναι ο καλύτερος. Οι ανατρεπτικές φιλοσοφικές του απόψεις και το δύσκολο του χαρακτήρα του δεν ευνόησαν βέβαια τη δημοτικότητά του. Αναφέρεται γι αυτόν ότι έγραφε τους αφορισμούς του σε λεπτά ελάσματα χρυσού πού διατηρούσε στα θησαυροφυλάκια του Ναού, σκέψεις πού θα γίνονταν γνωστές μόνον μετά το θάνατό του.
Η φιλοσοφική σκέψη του Ηρακλείτου περιστρέφεται γύρω από τέσσερα θεμελιώδη σημεία. Το γίγνεσθαι, τον πόλεμο (την αντιπαράθεση μεταξύ των αντιθέσεων),τον Λόγο και το πυρ–φωτιά (σαν «στοιχείο», σαν φυσική ουσία ταυτόσημη με τη διαφορετικότητα των υπαρχόντων πραγμάτων).
α) Το Γίγνεσθαι αποτελεί τη συνεχή μεταβολή όλων των πραγμάτων από μια κατάσταση στην άλλη. Όλος ο κόσμος αποτελεί μια συνεχή μεταβολή, τίποτα δεν παραμένει στην ίδια μορφή. (εκτός από τους –ισμούς) Η ίδια η ζωή αποτελεί μια συνεχή μεταβολή από μια κατάσταση στην άλλη. Τα Πάντα Ρεί, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν τα πάντα ρέουν και όλα χάνονται, ακατάπαυστα και είναι αυτή η συνεχής μεταβολή πού συνθέτει την ίδια την έννοια του κόσμου, την θεμελιώδη αρχή του, την έσχατη σημασία του. Όπως λέει ο Ηράκλειτος «Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ’ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)· ἀλλ’ ὀξύτητι καὶ τάχει μεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (μᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ’ ὕστερον, ἀλλ’ ἅμα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι». (…Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν’ αγγίξουμε δυο φορές μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής, (και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι απομακρύνεται.)
Το γίγνεσθαι για τον Ηράκλειτο συνιστά την αρχή στην οποία στηρίζεται ο κόσμος πού είναι η αρχή. Αυτή πού είναι ίδια και δεν μεταβάλλεται στο περιβάλλον των μεταβολών όλων των πραγμάτων, είναι η ίδια η μεταβολή. Κάθε πράγμα, πράγματι, βρίσκεται σε κάποιο σημείο της ύπαρξής του, σε μια κατάσταση η οποία αυτή είναι αντίθετη σε όλες τις άλλες, κάθε πράγμα όντας όλο, εκείνο πού δεν είναι το άλλο. Για να είναι κάτι, το κάθε πράγμα απαιτεί το πολλαπλό για να εξάγει την ιδιαιτερότητα του από την αντιπαράθεση με τα άλλα πράγματα. Αλλά προτού το ερμηνεύσουμε σαν αντανάκλαση στο χρόνο, η μαρτυρία του Ηρακλείτου παράγει μια αίσθηση του γίγνεσθαι ξεκάθαρη. Το γίγνεσθαι, η μετατροπή των πραγμάτων, καθορίζεται από την ίδια την αντιπαράθεση μεταξύ των πραγμάτων, η μεταβολή συμφύεται (απαιτητικά δεσμευμένη) στην αντιπαράθεση των αντιθέτων πραγμάτων.
β) Ο Πόλεμος, η εναντίωση μεταξύ των αντιθέτων. Συνεπώς κάθε πράγμα είναι αυτό πού είναι, διότι κατέχει άλλα πράγματα πού οροθετούν την ουσία, για παράδειγμα ξέρουμε ότι είναι ημέρα γιατί γνωρίζουμε τη νύχτα. Συνεπώς ορίζουμε την ημέρα σαν εκείνο πού αντιτίθεται στη νύχτα, εάν δεν υπήρχε η νύχτα δεν θα μπορούσαμε να ξέρουμε τι είναι η ημέρα. Ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι δεν θα υπήρχε φώς δίχως σκοτάδι, υγεία δίχως ασθένεια, χορτασμός δίχως πείνα, κάθε πράγμα προσεγγίζει τον ορισμό του από τη σύγκριση με τα άλλα. «πόλεμος πατήρ πάντων» είναι ένα επίσης από τα γνωστά ρητά του συνδέεται στην ουσία με το «τα πάντα ρει» καθώς τα πάντα στον Κόσμο είναι σε συνεχή κίνηση και διεργασία = σε πόλεμο. Κάθε πράγμα για να υπάρχει και να ορισθεί απαιτεί την ύπαρξη και άλλων πραγμάτων κατά τρόπο πού να εκφράζει τη ταυτότητά του σε σύγκριση με τα άλλα. Αυτή η έννοια ορίζεται από τον Ηράκλειτο ως πόλεμος, ή αντίθεση μεταξύ των αντιθέτων, (φλόγα - πάγος). Τα πράγματα υπάρχουν και συνεχώς υπεισέρχονται στα άλλα (για παράδειγμα η ημέρα υπεισέρχεται στη νύχτα, το κρύο στη ζέστη, το υγρό στο ξηρό), και είναι αυτή η έριδα πού δημιουργεί εκείνη την απαραίτητη ισορροπία πού διαιωνίζει την ύπαρξη κάθε πράγματος. (σημ. Αν στην δημιουργία δεν υπάρχει πόλεμος, δεν υπάρχει δημιουργία).
γ) Ο Λόγος. Ο ύψιστος νόμος πού κυβερνά τον κόσμο, αυτός πού εξισορροπεί τα αντίθετα επιτρέποντας την αρμονία στον κόσμο, ταυτίζεται με την ομιλία, τον λόγο. Σ’ αυτή τη λέξη μπορούν να αποδοθούν πολλαπλές έννοιες: διάλεξη, κρίση, ευφυΐα, νόμος, σκέψη, λογική, κανόνας θεμελιώδης των πάντων, όλες σημασίες πού εξομοιώνονται με την έννοια της κρίσεως πού αντικατοπτρίζει τη λειτουργία του κόσμου σε όλες του τις όψεις. Ο Ηράκλειτος διαιρεί τους ανθρώπους σε κοιμώμενους και εγερμένους (οι τελευταίοι είναι οι σοφοί, οι λίγοι, οι φλογεροί, ενώ οι πρώτοι οι κοινοί άνθρωποι, η μάζα, οι πολλοί, οι παγωμένοι). Ο νόμος πού εκφράζεται από το λόγο, δηλαδή την κατανόηση των αληθών σχέσεων πού εγκαθίστανται μεταξύ των πραγμάτων, είναι στη διάθεση όλων, αλλά δεν είναι ίδιοι όλοι οι άνθρωποι, μερικοί θεωρούν αυτό το νόμο καλύτερον από άλλους δυνάμει των αντιστοίχων διανοητικών ικανοτήτων. Όποιος θα είναι σε θέση να κατανοήσει το λόγο περισσότερο θα προσεγγίσει την αλήθεια και την αυθεντική σοφία.
Για τον Ηράκλειτο δεν είναι σοφός εκείνος πού γνωρίζει έναν μεγάλο αριθμό πραγμάτων,αλλά εκείνος πού γνωρίζει να συλλέγει καλύτερα από άλλους,τη φύση των σχέσεων πού εγκαθίστανται μεταξύ των πραγμάτων. Ο λόγος αντικατοπτρίζει και διασαφηνίζει, τη δομή όλων εκείνων των αντιθέσεων μεταξύ των πραγμάτων πού καθιστούν δυνατό το γίγνεσθαι και την ίδια τη ζωή στο σύμπαν, ο λόγος είναι η ίδια η δομή, ο νόμος πού εκφράζει το σύνολο των σχέσεων. Όλα τα πράγματα του κόσμου, όπως είδαμε, εξομοιούνται από την αντίθεση, δηλαδή από τις απαραίτητες σχέσεις πού εγκαθίστανται μεταξύ τους, ο λόγος αντιπροσωπεύει το σταθερό σύνολο αυτών των σχέσεων, τον ίδιο τους τον χάρτη. Η σχέση των ανθρώπων με τον λόγο εκφράζει τη σχέση με την αλήθεια. Ο νόμος και η τάξη των Πάντων είναι μια αιώνια Ομιλία (λόγος) πού προσφέρεται στην ακοή όλων. Οι περισσότεροι την ακροάζονται, αλλά δεν ξέρουν να την ακούσουν. Κάθε ημέρα την ανταμώνουν και πάραυτα δεν την καταλαβαίνουν. Ζουν συνεπώς με το όνειρο, χωριστοί όπως είναι από εκείνο πού είναι «κοινό», δηλαδή το νόμο των Πάντων.
δ) Το Πυρ (φωτιά) ως «στοιχείον». Εάν η ενιαία αρχή πού εξομοιώνει όλα τα πράγματα του κόσμου είναι το γίγνεσθαι, για τον Ηράκλειτο το φυσικό στοιχείο από το οποίο όλα τα άλλα στοιχεία αποτελούνται, είναι το πυρ. Αυτό διότι το πυρ θεωρείται ως στοιχείο αποσταθερωτικό, σε θέση να προκαλέσει εκείνη την αλλαγή πού επιτρέπει στα πράγματα να μετατραπούν από τη μια κατάσταση στην άλλη. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, από το πυρ ελευθερώνονται αέρια, τα αέρια γίνονται νερό, το νερό μόλις εξατμιστεί, αφήνει υπολείμματα πού πηγαίνουν να συνθέσουν όλα τα στερεά. Αυτή η ιδέα της φωτιάς, ως στοιχείου καταστρεπτικού και δημιουργικού, θα συνεχιστεί αργότερα από τους στωϊκούς, μαζί με την έννοια του λόγου.
Όταν ο Σωκράτης διάβασε το έργο του Ηράκλειτου, είπε: «αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω… Ωστόσο χρειάζεται να είσαι ένας δεινός κολυμβητής σαν αυτούς από τη Δήλο για να μην πνιγείς μέσα στο βιβλίο του». Εκτός από το γνωστό, και αυτό κατά το ήμισυ, «Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ’ αυτό μένειν» Υπάρχουν πολλά αξιοπρόσεκτα και πλούσια για τροφή της σκέψης ποιητικά λόγια του Ηράκλειτου...
- τους καθεύδοντας εργάτας είναι και συνεργούς των εν τωι κόσμωι γινομένων (αυτοί που κοιμούνται είναι εργάτες και συνεργοί σε όσα γίνονται στον κόσμο)
- πάντων, α φέρουσιν ώραι (Όλα τα πράγματα έρχονται στην ώρα τους)
- όκωσπερ σάρμα είκη κεχυμένων ο κάλλιστος κόσμος (Σαν σκουπίδια τυχαία χυμένα είναι ο ομορφότερος κόσμος)
- ψυχής έστι λόγος εωυτόν αύξων (Η ψυχή έχει κάθε λόγο να αυξάνει τον εαυτό της)
- ανθρώπους μένει αποθανόντας, άσσα ουκ έλπονται ουδέ δοκέουσιν (Τους ανθρώπους όταν πεθάνουν τους περιμένουν πράγματα που δεν τα ελπίζουν και δεν τα υποθέτουν)
- αξύνετοι ακούσαντες κωφοίσιν εοίκασι• φάτις αυτοίσιν μαρτυρεί παρεόντας απείναι (οι ανόητοι κι αν ακούσουν με κουφούς μοιάζουν, έχουν τη φήμη πως και παρόντες είναι απόντες)
- ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν• ούτω βαθύν λόγον έχει (Της ψυχής τα πέρατα δεν θα τα βρεις, όποιο δρόμο κι αν πορευθείς, τόσο βαθύ λόγο έχει)
- παίδες τα αθύρματα άνδρες γενόμενοι απέρριψαν (Παιδικά παιχνίδια οι ανθρώπινες δοξασίες)
- είς εμοί μύριοι, εάν άριστος ήι (Ο ένας για μένα αξίζει μυριάδες αν είναι άριστος)
No comments :
Post a Comment